Το άρθρο αυτό είναι το τελευταίο σειράς που σχετίζεται με τις δημοτικές εκλογές (Γκέκας 2023 α,β,γ). Τα προηγούμενα άρθρα είχαν ως αντικείμενο: α) το εάν οι δημοτικές, εκλογές είναι δεύτερης κατηγορίας, β) την εμπειρία από τις δημοτικές εκλογές σε κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης γ) τους παράγοντες που επηρεάζουν την εκλογική συμπεριφορά των ψηφοφόρων. Υπενθυμίζεται ότι η σειρά αυτή χρησιμοποιεί την εμπειρία και ευρήματα από σύγχρονες, κατά κύριο λόγο, επιστημονικές έρευνες, με στόχο να συμβάλλει στον προεκλογικό αγώνα των δημοτικών εκλογών 2023.

Το παρόν άρθρο έχει ως αντικείμενο τη δημοκρατική συμμετοχή των πολιτών και πώς αυτή μπορεί να επηρεάσει τις δημοτικές εκλογές. Πιο συγκεκριμένα διερευνώνται:

1. οι επιδράσεις της δημοκρατικής συμμετοχής στις δημοτικές εκλογές,
2. τα όριά της δημοκρατικής συμμετοχής και οι αντιδράσεις που μπορούν να προκληθούν,

• τα εργαλεία που μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι Δήμοι, για να αυξήσουν τη δημοκρατική συμμετοχή,

1. οι νέες ψηφιακές μέθοδοι πολιτικής προσέγγισης
2. τέλος, το άρθρο κλείνει με συμπεράσματα που προσπαθούν να κωδικοποιήσουν τα παραπάνω.[i]

Ι. Οι επιδράσεις της δημοκρατικής συμμετοχής στις δημοτικές εκλογές

Η δημοκρατική συμμετοχή επηρεάζει τις δημοτικές εκλογές ποικιλοτρόπως. Παρακάτω, για τη διευκόλυνση του αναγνώστη, η σχετική επιχειρηματολογία έχει ταξινομηθεί σε άμεσους και έμμεσους λόγους επηρεασμού.

Ια. Άμεσοι λόγοι που η δημοκρατική συμμετοχή επηρεάζει τις δημοτικές εκλογές

Η πολιτική συμμετοχή είναι ένας βασικός πυλώνας της δημοκρατίας. Δεν αφορά μόνο στην συμμετοχή των πολιτών στις εκλογικές διαδικασίες, μία φορά στα πέντε ή τέσσερα χρόνια. Αφορά στην ενεργό συμμετοχή των πολιτών στην πολιτική διαδικασία και στην επιρροή τους στη λήψη των αποφάσεων. Η ουσιαστική συμμετοχή στις δημοτικές εκλογές, εκτός από τη συμμετοχή στη διαδικασία της ψηφοφορίας, μπορεί να επιτευχθεί μέσω και άλλων μορφών, όπως η συμμετοχή σε δημόσιες συζητήσεις, δημόσιες διαβουλεύσεις και δραστηριοποίηση σε τοπικούς οργανισμούς και δημοτικά προγράμματα. Με τη συμμετοχή τους, οι πολίτες εκφράζουν τις ανησυχίες τους, τις απόψεις τους, λαμβάνουν πληροφορίες και συμβάλλουν στη λήψη ορθολογικότερων αποφάσεων για την τοπική κοινωνία.

Η ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων είναι σημαντική. Πρώτον, επιτρέπει στους πολίτες να έχουν μεγαλύτερο «λόγο» στις αποφάσεις που επηρεάζουν τη ζωή τους. Δεύτερον, βοηθά στην ενίσχυση της δημοκρατίας και στην προώθηση της κοινωνικής συνοχής.

Η δημοκρατική συμμετοχή επηρεάζει επίσης, το αποτέλεσμα των δημοτικών εκλογών, αφού αυξάνει την πιθανότητα εκλογής ενός υποψηφίου, που εκφράζει τις απόψεις και τα συμφέροντα των πολιτών, ενισχύει τη δημοκρατία και προωθεί την κοινωνική συνοχή.

Πιο συγκεκριμένα η δημοκρατική συμμετοχή:

Επηρεάζει την ποιότητα των υποψηφίων

Οι υποψήφιοι, που συνομιλούν και συνδιαλέγονται με τους πολίτες είναι πιθανό να είναι πιο αποτελεσματικοί στην εξυπηρέτηση των αναγκών τους. Αυτό συμβαίνει επειδή οι υποψήφιοι ή οι αιρετοί, που έχουν τις πληροφορίες, τη διάδραση και την υποστήριξη των πολιτών είναι πιο πιθανό να είναι αποτελεσματικότεροι, όπως επίσης και ανοιχτοί σε νέες ιδέες και καινοτομίες.

Παράλληλα, οι ενεργοί πολίτες, κατά τεκμήριο, επηρεάζουν/ διαμορφώνουν ένα ευρύτερο κύκλο της τοπικής κοινωνίας, με αποτέλεσμα οι θέσεις, απόψεις και ενέργειες των αιρετών να διαχέονται και με αυτόν τον «άτυπο» τρόπο.

Επηρεάζει το εκλογικό αποτέλεσμα

Οι συμμετέχοντες στο δημοτικό γίγνεσθαι έχουν περισσότερες πιθανότητες να συμμετάσχουν στις δημοτικές εκλογές. Όσο μεγαλύτερη είναι η συμμετοχή στις δημοτικές εκλογές, τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να εκλεγεί ένας υποψήφιος με ευρεία λαϊκή υποστήριξη και να περιοριστούν οι πιθανότητες εκλογής υποψηφίων που εκπροσωπούν τοπικές δυναμικές ομάδες ή Lobbies. Αυτό συμβαίνει επειδή οι ενημερωμένοι πολίτες θεωρούνται και ορθολογικοί ψηφοφόροι.

Επηρεάζει και επηρεάζεται από τη φορολογική αποκέντρωση

Η πολιτική συμμετοχή μπορεί να συσχετιστεί με πολλούς παράγοντες, όπως η ευελιξία των πολιτών, η εμπιστοσύνη στα πολιτικά θεσμικά όργανα, η κουλτούρα συνεργασίας και συμμετοχής, η ικανότητα πολιτικής αξιολόγησης κ.α. Υπάρχει όμως μία θεσμική- οικονομική στρατηγική, η οποία μπορεί να απογειώσει τη συμμετοχή και τον δημοκρατικό έλεγχο των πολιτών στους Δήμους. Η στρατηγική αυτή είναι η φορολογική αποκέντρωση που, μέσω της οικονομικής συμμετοχής, προωθεί το δημοκρατικό έλεγχο, τη διαφάνεια και την υπευθυνότητα στη διαχείριση του δημόσιου χρήματος, τόσο των αιρετών όσο και των πολιτών.

Η στήριξη ενός ΟΤΑ στα ίδια έσοδά του και η διαχείριση ιδίων πόρων του έχει κοινωνικό, οικονομικό αλλά και πολιτικό κόστος. Για το λόγο αυτό, καθίσταται πολύ πιο προσεκτική την αιρετή τοπική ηγεσία, όχι μόνο στην επιβολή, εφαρμογή, διαχείρισή τους, αλλά και στο ύψος και τη διάρθρωση των Τοπικών Δημόσιων Δαπανών (Γκέκας 2018).

Οι ίδιοι πόροι «προκαλούν» τις τοπικές εξουσίες να λογοδοτούν στους πολίτες τους. Οι ΟΤΑ, που φορολογούν τους πολίτες τους, πρέπει, πολύ πείστηκα και συγκεκριμένα, να δικαιολογήσουν τις πηγές εσόδων τους και πώς και για ποιο σκοπό σκοπεύουν να δαπανήσουν τους χρηματοδοτικούς αυτούς πόρους. Εάν οι ψηφοφόροι αισθάνονται ότι οι παρεχόμενες υπηρεσίες δεν αντικατοπτρίζουν αυτό για το οποίο πληρώνουν, θα το «εκδηλώσουν». Λόγω δε της εγγύτητας της τοπικής αρχής με τους πολίτες, συνήθως, δεν περιμένουν την εκλογική κάλπη.

Παράλληλα, οι δημότες, όταν γνωρίζουν ότι κάθε αίτημά τους θα χρηματοδοτηθεί, τουλάχιστον κατά ένα ποσοστό, από τη δική τους «τσέπη», είναι πολύ «προσεκτικοί» και περισσότερο υπεύθυνοι στις διεκδικήσεις και τα αιτήματά τους. Η χρηματοδότηση από ίδια έσοδα παρέχει, επίσης, τη δυνατότητα συγκριτικών αξιολογήσεων εκ μέρους τόσο της πολιτείας, όσο και κυρίως των πολιτών.

Υπάρχουν διεθνείς μελέτες οι οποίες επιβεβαιώνουν ότι η δημοκρατική συμμετοχή τείνει να είναι ισχυρότερη, όταν οι Δήμοι χρηματοδοτούνται, κατά κύριο λόγο από ίδιους πόρους. Δεν είναι τυχαίο ότι στο άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Χάρτας Τοπικής Αυτονομίας αναφέρεται: «Στο πλαίσιο της εθνικής οικονομικής πολιτικής, οι ΟΤΑ δικαιούνται επαρκείς ίδιους πόρους τους οποίους μπορούν να διαθέτουν ελεύθερα κατά την άσκηση των αρμοδιοτήτων τους»

Έμμεσοι λόγοι που η δημοκρατική συμμετοχή επηρεάζει τις δημοτικές εκλογές

Για πολλούς λόγους οι Δήμοι με υψηλή συμμετοχή των πολιτών παρέχουν υψηλότερης ποιότητας υπηρεσίες, με αυτό τον τρόπο αυξάνουν την αποτελεσματικότητά τους και προσθέτουν «πόντους» στο εκλογικό κριτήριο της κυβερνησιμότητας.  Όταν οι πολίτες συμμετέχουν ενεργά στην τοπική τους διακυβέρνηση, είναι πιο πιθανό να γνωρίζουν τι συμβαίνει στον Δήμο τους και να είναι σε θέση να πιέσουν τους αιρετούς να λογοδοτήσουν για τις ενέργειές τους. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε βελτιώσεις στην ποιότητα των υπηρεσιών, καθώς οι αιρετοί είναι πιο πιθανό να θέλουν να ικανοποιήσουν τους συμπολίτες τους. Οι συμμετέχοντες πολίτες επίσης, μπορούν να παρέχουν χρήσιμες πληροφορίες και ιδέες στους αιρετούς, αλλά και στα στελέχη του Δήμου. Αυτό μπορεί να βοηθήσει τους αξιωματούχους να λάβουν ορθολογικότερες και καλύτερες αποφάσεις. Τέλος, οι συμμετέχοντες πολίτες βοηθούν στη δημιουργία μιας πιο ισχυρής και υγιούς τοπικής κοινότητας. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε βελτιώσεις στην ποιότητα των υπηρεσιών, καθώς η τοπική κοινότητα είναι πιο πιθανό να υποστηρίζει τις τοπικές αρχές.

Σε μελέτη που διεξήχθη στο πανεπιστήμιο του Yale από εξετάστηκαν τα δεδομένα από 1.000 περίπου Δήμους στις Ηνωμένες Πολιτείες, από το 1990 έως το 2010. Τα δεδομένα περιελάμβαναν στοιχεία για το ποσοστό συμμετοχής στις εκλογές, το ποσοστό φτώχειας, το ποσοστό ανισότητας, τον αριθμό των δολοφονιών, τον αριθμό των βίαιων επιθέσεων και τον αριθμό των κλοπών. Από τη μελέτη διαπιστώθηκε ότι οι Δήμοι με υψηλή συμμετοχή στις εκλογές είχαν, κατά μέσο όρο, 10% χαμηλότερα ποσοστά εγκληματικότητας από τους Δήμους με χαμηλή συμμετοχή στις εκλογές. Αυτό το αποτέλεσμα ήταν σταθερό ακόμη και μετά την προσαρμογή άλλων παράγοντων που μπορεί να επηρεάσουν τα ποσοστά εγκληματικότητας, όπως το ποσοστό φτώχειας, το ποσοστό ανισότητας και η φυλετική σύνθεση του πληθυσμού.

Η μελέτη ανέδειξε το γεγονός ότι η υψηλή συμμετοχή στις εκλογές μπορεί να οδηγήσει σε χαμηλότερα ποσοστά εγκληματικότητας, με διάφορους τρόπους: Πρώτον, οι Δήμοι με υψηλή συμμετοχή είναι πιο πιθανό να έχουν δημοτικές αρχές που ανταποκρίνονται στις ανάγκες των πολιτών τους. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε πολιτικές που βελτιώνουν την ποιότητα ζωής, όπως η βελτίωση της εκπαίδευσης και της απασχόλησης, οι οποίες, με τη σειρά τους, μπορεί να βοηθήσουν στη μείωση της εγκληματικότητας. Δεύτερον, οι Δήμοι με υψηλή συμμετοχή είναι πιο πιθανό να έχουν ισχυρές τοπικές κοινότητες. Οι ισχυρές τοπικές κοινότητες μπορούν να βοηθήσουν στην πρόληψη της εγκληματικότητας παρέχοντας στους ανθρώπους το αίσθημα του ανήκειν και της υποστήριξης.

Παράλληλα, η συμμετοχή των πολιτών συμβάλλει στην αποτελεσματικότητα της τοπικής δημόσιας διοίκησης και με αυτόν τον τρόπο, έμμεσα, στην επανεκλογή των τοπικών αρχών. Οι Przeybilovicz, Cunha κ.α. (2022) διερεύνησαν τη δυναμική της συμμετοχής των πολιτών στις πρωτοβουλίες για έξυπνες πόλεις. Οι ερευνητές διεξήγαγαν εμπειρική μελέτη της εμπλοκής των πολιτών στην έξυπνη διακυβέρνηση πόλεων στη Βραζιλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και τις Κάτω Χώρες, την περίοδο 2016 έως 2018. Τα ευρήματα της έρευνας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι ρόλοι και οι λειτουργίες, που αναλαμβάνουν οι πολίτες στις πρωτοβουλίες έξυπνων πόλεων, δεν είναι στατικοί, αλλά μάλλον συμμετέχουν με έναν δυναμικό τρόπο, που εξελίσσεται και αλλάζει με την πάροδο του χρόνου. Οι ερευνητές εντόπισαν τρία αναδυόμενα πρότυπα αλληλεπίδρασης πολιτών, με συγκεκριμένο πλαίσιο: αμφισβήτηση, αποδοχή, και συνεργασία. Η έρευνα υπογραμμίζει το πώς οι πρωτοβουλίες έξυπνων πόλεων έχουν διαφοροποιήσει τα αποτελέσματα και το πώς ο τρόπος διακυβέρνησης, σε κοινωνικό και θεσμικό πλαίσιο, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση προτύπων συμμετοχής των πολιτών.

ΙΙ. Οι αντιδράσεις και τα όρια της δημοκρατικής συμμετοχής στην Τοπική Αυτοδιοίκηση

Είναι γνωστή η, συγκρουσιακή σχεδόν, αντίδραση των στελεχών της κεντρικής δημόσιας γραφειοκρατίας, που κλήθηκαν, τη δεκαετία του ’80, να υλοποιήσουν τις μεγάλες διοικητικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες είχαν ως στόχο την αποκέντρωση και τη δημοκρατική συμμετοχή, στην Γαλλία. Κάτι, πιο ήπιο είναι αλήθεια, αντιμετωπίσαμε και στη χώρα μας, με την εφαρμογή του προγράμματος «Καλλικράτης». Οι δυνάμεις της αδράνειας, σε στελέχη των κρατικών περιφερειών, που έπρεπε να στελεχώσουν τους νέους αυτοδιοικητικούς οργανισμούς, ήταν ισχυρές. Μεγάλο μέρος των στελεχών αυτών, ως πρώτη επιλογή είχε την μεταπήδηση τους στις Γενικές Γραμματείες Αποκεντρωμένης Διοίκησης.

Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, οι έρευνες σχετικά με τη στάση των δημοσίων στελεχών έναντι της τοπικής δημοκρατικής συμμετοχής έχουν επεκταθεί. Οι Migchelbrink και Van de Walle (2022) διεξήγαγαν μια συστηματική βιβλιογραφική ανασκόπηση των καθοριστικών παραγόντων αναφορικά με τη στάση των δημοσίων στελεχών απέναντι στη δημόσια δημοκρατική συμμετοχή. Με βάση στοιχεία από 99 δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά με κριτές, αναδείχθηκαν τέσσερις κατηγορίες καθοριστικών παραγόντων:

1. Προσωπικά χαρακτηριστικά
2. Διαδικασία
3. Οργανωτικές δομές και Πολιτισμός και
4. Έμμεσοι παράγοντες και χαρακτηριστικά.

Καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η στάση των δημόσιων στελεχών απέναντι στη συμμετοχή των πολιτών διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην επιτυχία των συμμετοχικών πρακτικών. Διαπίστωσαν ότι η στάση των δημόσιων στελεχών απέναντι στη δημοκρατική συμμετοχή είναι πολυδιάστατη και επηρεάζεται από το συγκεκριμένο θεσμικό, οικονομικό, υπηρεσιακό, πολιτικό πλαίσιο. Για τον λόγο αυτόν, θα πρέπει να υπάρξει μία στρατηγική διαχείρισης των αρνητικών στάσεων των δημοσίων στελεχών, απέναντι στη δημοκρατική συμμετοχή, με στόχο την αύξηση και  βελτίωση της θετικής τους στάσης. Σημαντικό εργαλείο σε αυτή την περίπτωση είναι η επαγγελματική κατάρτιση και εκπαίδευση, όπως επίσης και οι διαφανείς και με ίσες ευκαιρίες, προοπτικές επαγγελματικής ανέλιξης.

Έχει ήδη τονιστεί ότι η δημοκρατική συμμετοχή των πολιτών οδηγεί σε σημαντικά οφέλη και υλοποιεί δημοκρατικά ιδανικά. Ωστόσο, οι αιρετοί γνωρίζουν και τα διοικητικά και πολιτικά μειονεκτήματά της. Αυτό μπορεί να τους οδηγήσει να υιοθετήσουν συμβολικές μορφές δημόσιας συμμετοχής, με προφανώς περιορισμένα αποτελέσματα.

Από αυτή την άποψη, έχει ενδιαφέρον η έρευνα των Moshe Dror και Amos Zehavi (2022). Η έρευνα αυτή είχε ως αντικείμενο το πώς σκέφτονται οι Ισραηλινοί δήμαρχοι για τις διαδικασίες δημοκρατικής συμμετοχής και τους τρόπους, με τους οποίους διαμορφώνουν την πρακτική τους. Ένα στοιχείο, που αυξάνει το ενδιαφέρον για την συγκεκριμένη έρευνα, είναι ότι στο Ισραήλ ο δήμαρχος κατέχει πολύ «ισχυρή θέση», γεγονός που προσιδιάζει στο «δημαρχοκεντρικό» Ελληνικό σύστημα.

Οι συγγραφείς χρησιμοποίησαν στοιχεία από εμπεριστατωμένες συνεντεύξεις με 15 Ισραηλινούς δημάρχους, που διεξήχθησαν μεταξύ Απριλίου και Ιουλίου 2016. Για να διασταυρώσουν και να αξιολογήσουν το κατά πόσο η προσέγγιση των δημάρχων, στην δημοκρατική συμμετοχή, αντιστοιχεί στην τοπική πραγματικότητα, ερεύνησαν 130 περιπτώσεις μελών δημοτικών Συμβουλίων (από 352), από τις 15 πόλεις. Το ερώτημα που τέθηκε ήταν εάν θεωρούσαν τη δημοκρατική συμμετοχή στις πόλεις τους ως αυθεντική ή συμβολική πολιτική επιλογή. Τέλος, οι συγγραφείς εξέτασαν την επιστημονική βιβλιογραφία, σχετικά με τη συμμετοχή των πολιτών, καθώς και τις απόψεις και πρακτικές των αιρετών που σχετίζονται με αυτήν.

Τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξαν είναι ότι οι Ισραηλινοί δήμαρχοι υιοθετούν μια προσέγγιση «οριοθετημένης δημοκρατικής συμμετοχής», η οποία επιτρέπει κάποια σημαντική συμμετοχή των πολιτών, ακόμη και σε επίπεδο σχεδιασμού. Παράλληλα όμως, μειώνουν το πιθανό πολιτικό και διοικητικό κόστος με τέσσερις τρόπους:

1. Ελέγχουν τον χρόνο. Διατηρούν το δικαίωμα να αποφασίζουν πότε θα συγκαλέσουν τους συμμετοχικούς θεσμούς,
2. ελέγχουν την ατζέντα,
3. διαχειρίζονται εκ των προτέρων και εκ των υστέρων, τις ροές των πληροφοριών και
4. διατηρούν την αποκλειστική εξουσία λήψης αποφάσεων.

Οι συγγραφείς διαπίστωσαν ότι ορισμένοι δήμαρχοι θεωρούν τις συμμετοχικές διαδικασίες ως κουραστικές, ενοχλητικές και δύσκολο να κάνουν τους πολίτες να συμμετάσχουν. Επίσης, η έρευνα οδήγησε στο συμπέρασμα ότι αρκετοί δήμαρχοι προτιμούν συμβολικές μορφές δημοκρατικής συμμετοχής, οι οποίες έχουν μικρή σημασία για τη διαδικασία και τα αποτελέσματα, σε σχέση με τις αυθεντικές και αποτελεσματικές συμμετοχικές διαδικασίες.

ΙΙΙ. Πως μπορούν οι Δήμοι να βελτιώσουν την δημοκρατική συμμετοχή

Οι Δήμοι μπορούν να κινητοποιήσουν τους πολίτες τους στην κατεύθυνση της δημοκρατικής συμμετοχής. Μερικοί από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους/ εργαλεία που χρησιμοποιούν είναι:

1. Δημιουργώντας ευκαιρίες συμμετοχής

Οι Δήμοι μπορούν να δημιουργήσουν ευκαιρίες συμμετοχής για τους πολίτες τους, όπως δημόσιες συζητήσεις, δημοψηφίσματα και εθελοντικές δράσεις. Αυτές οι ευκαιρίες δίνουν στους πολίτες τη δυνατότητα να εκφράσουν τις απόψεις τους και να εμπλακούν στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Όπως τονίστηκε και παραπάνω, ένας επιπλέον αποτελεσματικός παράγοντας, αλλά και κίνητρο για την αύξηση της ουσιαστικής συμμετοχής των πολιτών, είναι η φορολογική αποκέντρωση.

Οι Lund, Lidén και Nyhlén (2022) τονίζουν ότι τα προβλήματα στον προγραμματισμό των συμμετοχικών διαδικασιών και στην επικοινωνία, μπορούν να δημιουργήσουν είτε αδιαφορία είτε υπερβολικές προσδοκίες από τους συμμετέχοντες, γεγονός που οδηγεί σε λιγότερο αντιπροσωπευτική και ουσιαστική συμβολή. Για το λόγο αυτό ο σχεδιασμός θα πρέπει να είναι πλήρης, ολοκληρωμένος και αρκετά ευέλικτος. Μία καλά σχεδιασμένη συμμετοχική διαδικασία όταν είναι επιτυχής, συμβάλλει στην τοπική δημοκρατία με διάφορους τρόπους, όπως για παράδειγμα, παρέχοντας στους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής τοπική γνώση, αυξάνοντας την τοπική δέσμευση και μειώνοντας τις εντάσεις εντός των Δήμων. Ωστόσο, η ασαφής αντιπροσωπευτικότητα των συμμετεχόντων και οι αυτοσχεδιασμοί, δημιουργούν απογοήτευση, τόσο στους συμμετέχοντες όσο και στους διοργανωτές και εγείρουν ερωτήματα σχετικά με το κατά πόσον αυτή η μορφή διαλόγου με τους πολίτες αποτελεί βιώσιμο πολιτικό μέσο για την αντιπροσώπευση των πολιτών ενός Δήμου.

2. Προβάλλοντας τα επιτεύγματα του Δήμου

Οι Δήμοι έχουν τη δυνατότητα να προβάλλουν τα επιτεύγματά τους, όπως έργα υποδομής, προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας ή πολιτιστικές εκδηλώσεις. Η προβολή των θετικών παρεμβάσεων του Δήμου μπορεί να αυξήσει την αίσθηση του ανήκειν και να εμπνεύσει τους πολίτες να συμμετέχουν.

Η προβολή των δημοτικών επιτευγμάτων είναι μία σύνθετη διαδικασία, που δεν αρχίζει και τελειώνει με ένα δελτίο τύπου. Η σχέση, παραδείγματος  χάριν, με τα τοπικά Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας (ΜΜΕ) είναι πολύπλοκη και σε πολλές περιπτώσεις προβληματική. Αρκεί να αναφερθούμε στην έρευνα της Cage (2020), η οποία, χρησιμοποιώντας ένα σύνολο δεδομένων σχετικά με την παρουσία τοπικών εφημερίδων, τον αριθμό των δημοσιογράφων, το κόστος και τα έσοδα στη Γαλλία, από το 1944 έως το 2014, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο αυξημένος ανταγωνισμός στα μέσα ενημέρωσης οδηγεί σε μείωση της ποσότητας και της ποιότητας των ειδήσεων που παρέχονται και τελικά, μειώνει την προσέλευση των ψηφοφόρων στις τοπικές εκλογές. Συγκεκριμένα, η έρευνα καταδεικνύει ότι ο ανταγωνισμός των τοπικών ΜΜΕ σχετίζεται με μείωση του μέσου αριθμού δημοσιογράφων, λιγότερα άρθρα, και λιγότερη παροχή ερευνητικής δημοσιογραφίας. Τα αποτελέσματα αυτά, σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας, είναι ισχυρότερα σε περιοχές με πιο ομοιογενείς πληθυσμούς, ενώ μικρή η επίδραση σε περιοχές με πιο ετερογενείς πληθυσμούς.

3. Διασφαλίζοντας την πρόσβαση σε πληροφορίες

Οι Δήμοι μπορούν να διασφαλίσουν την πρόσβαση σε πληροφορίες για τις δραστηριότητες και τις υπηρεσίες τους. Η ροή των πληροφοριών δεν είναι μονής κατεύθυνσης. Η πρόσβαση σε πληροφορίες επιτρέπει στους πολίτες να ενημερώνονται για τα ζητήματα που τους αφορούν και να συμμετέχουν στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Παράλληλα, στο Δήμο παρέχεται η δυνατότητα να ενημερώνεται, από τους πολίτες, για προβλήματα που τους απασχολούν. Υπάρχουν πολλές μέθοδοι για τη διασφάλιση της ροής των πληροφοριών από και προς το Δήμο, όπως οι δημόσιες συναντήσεις, τα ερωτηματολόγια, η οικονομική- κοινωνική και λειτουργική χαρτογράφηση του Δήμου κ.α.

4. Διευκολύνοντας τη συνεργασία με μη κυβερνητικές οργανώσεις και ενεργούς πολίτες

Οι Δήμοι μπορούν να συνεργαστούν με Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και ενεργούς πολίτες για να κινητοποιήσουν τους συμπολίτες τους. Οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις έχουν πρόσβαση σε ένα ευρύ φάσμα πολιτών και μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην ενημέρωση και την κινητοποίησή τους. Επειδή σε πολλές περιπτώσεις έχουν εντοπιστεί προβλήματα στις σχέσεις Δήμων και ΜΚΟ, το πλαίσιο της συνεργασίας τους θα πρέπει να είναι συγκεκριμένο, εκ των προτέρων γνωστό, σύγχρονο, διαφανές, με καθορισμένους ρόλους και όρια.

5. Ενισχύοντας την πολιτική εκπαίδευσης των πολιτών

Η πολιτική εκπαίδευση μπορεί να βοηθήσει τους πολίτες να κατανοήσουν καλύτερα τη σημασία της πολιτικής συμμετοχής και να τους δώσει τα σχετικά εργαλεία. Η πολιτική εκπαίδευση μπορεί να παρέχεται από σχολεία, πανεπιστήμια, θεσμούς της ΤΑ, όπως ΚΔΑΠ, ΚΑΠΗ κλπ, Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και άλλους φορείς. Παράλληλα με τους παραδοσιακούς θεσμούς εκπαίδευσης και κατάρτισης, οι Δήμοι χρησιμοποιούν εργαστήρια/σεμινάρια, διαδικτυακά διαδραστικά εργαλεία σύγχρονης, αλλά κυρίως ασύγχρονης, εκπαίδευσης.

6. Βελτιώνοντας τη διαφάνεια και της λογοδοσία των πολιτικών

Η διαφάνεια και η λογοδοσία των πολιτικών αυξάνουν την εμπιστοσύνη των πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Οι πολιτικοί μπορούν να βελτιώσουν τη διαφάνεια και τη λογοδοσία τους, δημοσιοποιώντας τις πληροφορίες σχετικά με τις δραστηριότητές τους, διεξάγοντας ανοιχτές συνεδριάσεις και λογοδοτώντας στους ψηφοφόρους για τις πράξεις τους. Σε αυτή την περίπτωση οι Δήμοι χρησιμοποιούν εργαλεία όπως πάνελ πολιτών, forum, συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης με συγκεκριμένο αντικείμενο και ατζέντα.

7. Τονίζοντας την αίσθηση και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τόπου.

Η πολιτική συμπεριφορά των πολιτών επηρεάζεται από γεωγραφικά, λειτουργικά και κοινωνικο-δημογραφικά χαρακτηριστικά του τόπου τους, τα οποία μπορεί να διαμορφώσουν συμμετοχικές συμπεριφορές. Οι Lappie και Marschall (2018) διερεύνησαν αυτή την υπόθεση αναλύοντας τις εκλογές δημάρχων σε δύο πολιτείες των ΗΠΑ. Κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι προσπάθειες βελτίωσης της τοπικής δημοκρατίας πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τα μοναδικά χαρακτηριστικά κάθε τόπου. Πιο συγκεκριμένα θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα γεωγραφικά, λειτουργικά, κοινωνικα, δημογραφικά χαρακτηριστικά των τόπων κατά το σχεδιασμό πολιτικών και στρατηγικών για την αύξηση της δημοκρατικής συμμετοχής. Επιπλέον, οι συγγραφείς διαπιστώνουν ότι ο ίδιος ο τόπος είναι σημαντικός για την ποιότητα της τοπικής δημοκρατίας, ανεξάρτητα από τα χαρακτηριστικά των κατοίκων της.

ΙV. Οι νέες τεχνολογίες ως εφαλτήριο για την αύξηση της δημοκρατικής συμμετοχής στην ΤΑ

Η αυξανόμενη δυσαρέσκεια των πολιτών και το δημοκρατικό έλλειμμα οδηγεί τις κυβερνήσεις και τους Δήμους, σε όλο τον κόσμο, στην αναζήτηση νέων τρόπων συμπερίληψης και ενδυνάμωσης. Σε αυτή την προσπάθεια, οι νέες τεχνολογίες παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο. Παρακάτω θα αναφερθούμε συνοπτικά σε εφαρμογές που εξυπηρετούν αυτές τις ανάγκες.

Α) Ψηφιακή Δημοκρατική Καινοτομία (DDI)

Η Ψηφιακή Δημοκρατική Καινοτομία (DDI) έχει ως αντικείμενο τη χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών για τη βελτίωση της δημοκρατίας. Οι ψηφιακές τεχνολογίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να διευκολύνουν την:

• Αύξηση της συμμετοχής των πολιτών
• Αύξηση της διαφάνειας και της λογοδοσίας των τοπικών αρχών
• Ενίσχυση της προστασίας των δημοκρατικών δικαιωμάτων.

Υπάρχουν πολλά παραδείγματα ψηφιακών καινοτομιών που έχουν εφαρμοστεί σε διάφορες ΤΑ για να βελτιώσουν τη δημοκρατία. Μερικά από τα πιο γνωστά παραδείγματα περιλαμβάνουν τη:

• χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, για να κινητοποιηθούν οι πολίτες και να διαδοθούν οι πληροφορίες σχετικά με πολιτικά ζητήματα.
• χρήση των ηλεκτρονικών ψηφοφοριών, για να διευκολυνθεί η ψηφοφορία πολιτών που ζουν μακριά από τα εκλογικά κέντρα ή που έχουν αναπηρία
• χρήση των ψηφιακών πλατφορμών, για να διεξάγονται δημόσιες διαβουλεύσεις για σημαντικά ζητήματα
• χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών, για να παρακολουθείται η διαφθορά και η κακοδιαχείριση των αρχών
• χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών, για να προστατεύονται τα δημοκρατικά δικαιώματα, όπως η ιδιωτικότητα και η ελευθερία της έκφρασης.

Η DDI είναι ένα δυναμικό πεδίο που εξελίσσεται συνεχώς. Η χρήση της δεν έχει μόνο πρακτικά οφέλη, αλλά προκαλεί και το επιστημονικό ενδιαφέρον. Χαρακτηριστική είναι η πρόσφατη έρευνα των Gianola, Wyss, Bächtiger και Gerber (2023), οι οποίοι διερεύνησαν τις δυνατότητες των Ψηφιακών Δημοκρατικών Καινοτομιών (DDIs) στη συμμετοχή των πολιτών, στο πολιτικό γίγνεσθαι.  Οι συγγραφείς ανέπτυξαν μια Ψηφιακή Δημοκρατική Καινοτομία (DDI) σε έναν ελβετικό Δήμο, όπου 1.079 πολίτες συν-δημιούργησαν ένα ερωτηματολόγιο με αντικείμενο «συμβουλές» για υποψηφίους και ψηφοφόρους στις τοπικές εκλογές. Τα αποτελέσματα ταξινομήθηκαν ανάλογα με την ηλικία, το φύλο, την αγροτική/αστική κατοικία, το πολιτικό φάσμα, το προτιμώμενο κόμμα, το ενδιαφέρον για την πολιτική, την πολιτική εμπιστοσύνη, την ικανοποίηση από τη δημοκρατία, τον λαϊκισμό.

Τα ευρήματα αυτής της έρευνας επιβεβαιώνουν ότι οι προσεκτικά σχεδιασμένες Ψηφιακές Δημοκρατικές Καινοτομίες (DDIs) μπορούν να βοηθήσουν σε έναν αποτελεσματικό τρόπο συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική διαδικασία. Οι DDIs μπορούν να είναι μια οικονομικά αποδοτική εναλλακτική λύση, σε σύγκριση με τους παραδοσιακούς τρόπους πολιτικής επικοινωνίας, πρόσωπο με πρόσωπο. Τέλος, στην έρευνα υπογραμμίζεται η σημασία του σχεδιασμού των DDIs, με τρόπο που να διασφαλίζει την ένταξη παραδοσιακά υποεκπροσωπούμενων ομάδων, καθώς και απογοητευμένων πολιτών.

Β) Crowdsourcing

Το crowdsourcing είναι μια προσέγγιση επίλυσης προβλημάτων η οποία βασίζεται στην «κατανομή» μιας εργασίας σε ένα μεγάλο και «ανοιχτό» πλήθος ανθρώπων. Οι Δήμοι χρησιμοποιούν το crowdsourcing για να επιλύσουν μια ποικιλία προβλημάτων, όπως:

• Ενίσχυση της δημοκρατικής συμμετοχής των πολιτών: Το crowdsourcing μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ενθαρρύνει τους πολίτες να συμμετάσχουν στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Για παράδειγμα, ένας Δήμος μπορεί να ζητήσει από τους πολίτες να ψηφίσουν για το σχεδιασμό ενός νέου κτιρίου ή να συμμετάσχουν σε διαβούλευση για τη δημιουργία ενός νέου προγράμματος κοινωνικών υπηρεσιών.
• Συλλογή δεδομένων και πληροφοριών: Οι Δήμοι μπορούν να χρησιμοποιήσουν το crowdsourcing για να συλλέξουν δεδομένα και πληροφορίες από τους πολίτες σχετικά με μια ποικιλία θεμάτων, όπως η ποιότητα ζωής, οι ανάγκες της κοινότητας ή η αποτελεσματικότητα των υπηρεσιών του Δήμου. Για παράδειγμα, ένας Δήμος μπορεί να ζητήσει από τους πολίτες να σχολιάσουν την ποιότητα των δρόμων της πόλης ή να υποβάλουν προτάσεις για τη βελτίωση των δημοτικών πάρκων.
• Βελτίωση της αποτελεσματικότητας των υπηρεσιών: Το crowdsourcing μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τους Δήμους για να βελτιώσουν την αποτελεσματικότητα των δημοτικών υπηρεσιών. Για παράδειγμα, ένας Δήμος μπορεί να χρησιμοποιήσει το crowdsourcing για να βρει τρόπους εξοικονόμησης ενέργειας ή για να ενισχύσει την ασφάλεια των πολιτών.

Το crowdsourcing χρησιμοποιείται ευρέως πλέον και όχι μόνο στις «αναπτυγμένες»  Τοπικές Αυτοδιοικήσεις. Είναι χαρακτηριστικά τα ευρήματα από τη σχετική έρευνα χρήσης του, στην ΤΑ της Τανζανίας (Shayo, 2021). Πιο συγκεκριμένα διερευνάται η χρήση crowdsourcing και ψηφιακών εργαλείων για τη συμμετοχή των πολιτών στην παρακολούθηση των εκλογών Τοπικής Αυτοδιοίκησης της Τανζανίας. Η έρευνα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η συμμετοχή των πολιτών αντιμετωπίζει προκλήσεις, όπως η εμπιστοσύνη, το κόστος, η κακή προετοιμασία ο σχεδιασμός/ προγραμματισμός του crowdsourcing, το ψηφιακό χάσμα και η κακή υποδομή.

Επειδή το crowdsourcing, όπως και η peer to peer προσέγγιση, που ακολουθεί, είναι εργαλεία ευρέως διαδεδομένα στην διεθνή ΤΑ, θα αποτελέσουν σύντομα, ξεχωριστό άρθρο, στο οποίο θα παρουσιάζονται οι ομοιότητες και διαφορές τους, οι τρόποι αξιοποίησης τους από τους Δήμους και κυρίως καλές πρακτικές από τη διεθνή εμπειρία.

Γ) Peer to Peer (P2P).

Η peer to peer (P2P) είναι μια διαδικασία που επιτρέπει σε άτομα ή Δήμους να αλληλεπιδρούν και να συνεργάζονται μεταξύ τους, χωρίς την ανάγκη ενός κεντρικού ενδιάμεσου. Η P2P προσέγγιση χρησιμοποιείται από τους Δήμους για να βελτιώσουν την αποτελεσματικότητα και την αποδοτικότητα των υπηρεσιών τους. Για παράδειγμα, οι Δήμοι μπορούν να χρησιμοποιήσουν την P2P προσέγγιση για:

• Να συγκεντρώσουν πληροφορίες από τους πολίτες για τις ανάγκες τους.
• Να συνεργαστούν με τους πολίτες για να αναπτύξουν και να εφαρμόσουν νέες πολιτικές και προγράμματα.
• Να διαχειριστούν κοινόχρηστα περιουσιακά στοιχεία, όπως πάρκα και γήπεδα.

Μερικά παραδείγματα P2P προσεγγίσεων που χρησιμοποιούνται από τους Δήμους περιλαμβάνουν:

• Εφαρμογές για κινητά: Οι Δήμοι μπορούν να δημιουργήσουν εφαρμογές για κινητά οι οποίες επιτρέπουν στους πολίτες να αναφέρουν προβλήματα, να υποβάλουν αιτήσεις και να λαμβάνουν ειδοποιήσεις σχετικά με τις υπηρεσίες του Δήμου.
• Διαδικτυακές πλατφόρμες: Οι Δήμοι μπορούν να δημιουργήσουν διαδικτυακές πλατφόρμες, οι οποίες επιτρέπουν στους πολίτες να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και να συνεργάζονται σε κοινά έργα.
• Φυσικές συναντήσεις: Οι Δήμοι μπορούν να οργανώσουν φυσικές συναντήσεις για να συζητήσουν τα προβλήματα της κοινότητας και να αναπτύξουν νέες ιδέες.

Η P2P προσέγγιση έχει πολλά οφέλη για τους Δήμους, όπως:

• Αυξημένη συμμετοχή των πολιτών: Η P2P προσέγγιση μπορεί να βοηθήσει τους πολίτες να αισθάνονται ότι συμμετέχουν στην τοπική τους διακυβέρνηση. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερη εμπιστοσύνη και υποστήριξη για τις δημοτικές υπηρεσίες.
• Βελτιωμένη κατανόηση των αναγκών των πολιτών: Η P2P προσέγγιση επιτρέπει στους Δήμους να συγκεντρώσουν πληροφορίες από τους πολίτες για τις ανάγκες τους. Αυτό μπορεί να βοηθήσει τους Δήμους να αναπτύξουν πολιτικές και προγράμματα τα οποία είναι πιο αποτελεσματικά και αποδοτικά.
• Καλύτερος συντονισμός των δημοτικών υπηρεσιών: Η P2P προσέγγιση μπορεί να βοηθήσει τους Δήμους να συντονίσουν καλύτερα τις υπηρεσίες τους. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε αποτελεσματικότερη παροχή υπηρεσιών προς τους πολίτες.

Η P2P προσέγγιση εξακολουθεί να βρίσκεται σε εξέλιξη, αλλά έχει ήδη αποδειχθεί αποτελεσματική σε διάφορες πόλεις και Δήμους, σε όλο τον κόσμο. Είναι χαρακτηριστική η έρευνα της Lindsey Cormack (2019), όπου εξετάζεται η υπόθεση ότι οι πολιτικοί «μικρής κλίμακας» δυσκολεύονται όλο και περισσότερο να διεξάγουν αποτελεσματικές προεκλογικές εκστρατείες, οι οποίες βασίζονται σε παραδοσιακές, δαπανηρές μεθόδους προσέγγισης. Η συγγραφέας παρουσιάζει την ανάλυση και τα ευρήματα της  έρευνας της, σχετικά με το αποτέλεσμα που έχει μία peer-to-peer προσέγγιση, στους ψηφοφόρους. Διαπιστώνει ότι η προσέγγιση των ψηφοφόρων από συμπολίτες με τα ίδια οικονομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά, μπορεί να είναι περισσότερο αποτελεσματική και οικονομικά αποδοτική μέθοδος, για την αύξηση της συμμετοχής τους. Επισημαίνει όμως ότι το μέσο προσέγγισης είναι λιγότερο σημαντικό από τον «αγγελιοφόρο» και ότι οι προσωπικές διασυνδέσεις και σχέσεις μπορούν να είναι πιο αποτελεσματικές για την αύξηση της προσέλευσης των ψηφοφόρων, από ότι οι απρόσωπες μέθοδοι προσέγγισης.

V. Συμπεράσματα

Η ουσιαστική συμμετοχή των δημοτών στα κοινά επηρεάζει θετικά το εκλογικό αποτέλεσμα. Η δημοκρατική συμμετοχή των πολιτών, στο τοπικό πολιτικό γίγνεσθαι, καθ’ όλη τη διάρκεια της τετραετίας, δεν σημαίνει ότι θα έχει ως αποτέλεσμα την αυτόματη διεύρυνση της εκλογικής πελατείας των αιρετών. Παράγει όμως ιδέες, προτάσεις, αμφίδρομη πληροφόρηση και ίσως διάδραση, που αποτελούν σημαντικές συνιστώσες μίας Πολιτικής σχέσης. Ως συνέπεια αυτών των σχέσεων προκύπτουν τα αποτελέσματα που αναφέρθηκαν, όπως η βελτίωση της ποιότητας των υποψηφίων και αιρετών, η διεύρυνση της εκλογικής βάσης, η πολιτική απομόνωση των Lobbies και η αναβάθμιση των παρεχόμενων από τον Δήμο υπηρεσιών.

Η δημοκρατική συμμετοχή δεν έχει μόνο πλεονεκτήματα. Υπάρχουν πολλοί κίνδυνοι που δεν προέρχονται μόνο από την τοπική γραφειοκρατία και τις δυνάμεις της αδράνειας. Οι κίνδυνοι αυτοί θα πρέπει να προβλεφθούν και να αντιμετωπιστούν εκ των προτέρων, με υπομονή, σύνεση και κυρίως σωστό σχεδιασμό.

Ο σημαντικότερος κίνδυνος που υπάρχει είναι, κατά τη γνώμη μου, να καταστεί ο Δήμος λέσχη συζητήσεων. Η ΤΑ, σύμφωνα και με τη Συνταγματική αποστολή της, θα πρέπει να είναι λειτουργική και να προσφέρει έργο. Αυτό φυσικά δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως άλλοθι, για την απουσία δημοκρατικής συμμετοχής, ούτε για την τυπική της παρουσία, όπως συμβαίνει σε περιπτώσεις «υποχρεωτικής» διαβούλευσης, για παράδειγμα σε Κοινοτικά Επιχειρησιακά Προγράμματα. Η αντίθεση σε τυπικές διεκπαιρεωτικές προσεγγίσεις, δεν πηγάζει από κάποιον πολιτικό δογματισμό, αλλά από την εμπειρία. Παρά τον κόπο, το κόστος και τον χρόνο, οι δράσεις συμμετοχής «για τα μάτια», από κάποιον Δήμο, έχουν πολύ περιορισμένα αποτελέσματα, σε αντίθεση με ουσιαστικές διαβουλεύσεις, που πραγματοποιούνται, από άλλον δικαιούχο Δήμο, στο πλαίσιο του ίδιου Κοινοτικού Επιχειρησιακού Προγράμματος.

Η αποτελεσματική λύση είναι κάπου στη μέση, μεταξύ δηλαδή της λειτουργικής παράλυσης και της ανύπαρκτης ή τυπικής συμμετοχής. Οι Δήμοι έχουν πλέον στη φαρέτρα τους πολλά εργαλεία για να βελτιώσουν τη δημοκρατική συμμετοχή. Το ποια από αυτά θα εφαρμοστούν και πώς, εξαρτάται από τις ιδιαιτερότητες του κάθε τόπου.

Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί στα «νέα» ψηφιακά εργαλεία. Προσοχή, δεν είναι τοτέμ. Προσφέρουν κάποιες λύσεις και είναι φθηνότερα αλλά, όπως έδειξαν και οι έρευνες που αναφέρονται παραπάνω, δεν μπορούν να υποκαταστήσουν ή αντικαταστήσουν αποτελεσματικά, την απευθείας, δια ζώσης και προσωπική σχέση. Τα ψηφιακά εργαλεία θα πρέπει να χρησιμοποιούνται συμπληρωματικά, για να εμπλουτίσουν την πολιτική φαρέτρα.

Για περισσότερα:

2023^α. Ράλλης Γκέκας. «Είναι οι δημοτικές, εκλογές δεύτερης κατηγορίας»; LOCALIT https://kede.gr/einai-oi-dimotikes-ekloges-defteris-katigorias/

2023β. Ράλλης Γκέκας. «Οι δημοτικές εκλογές σε κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης». LOCALIT https://kede.gr/oi-dimotikes-ekloges-se-krati-meli-tis-evropaikis-enosis/

2023γ. Ράλλης Γκέκας. «Παράγοντες που Επηρεάζουν την Εκλογική Συμπεριφορά των Ψηφοφόρων στις Τοπικές Εκλογές». LOCALIT https://kede.gr/paragontes-pou-epireazoun-tin-eklogiki-syberifora-ton-psifoforon-stis-topikes-ekloges/

2023. Giada Gianola, Dominik Wyss, André Bächtiger & Marlène Gerber. “Empowering local citizens: assessing the inclusiveness of a digital democratic innovation for co-creating a Voting Advice Application». Local Government Studie.2023.2185228

2022. Erico Przeybilovicz, Maria Alexandra Cunha, Stan Geertman, Charles Leleux,Ank Michels, Zsuzsanna Tomor, C. William R. Webster & Albert Meijer. «Citizen participation in the smart city: findings from an international comparative study». Local Government Studies 2022, VOL. 48, NO. 1, 23–47

2022. Koen Migchelbrink and Steven Van de Walle. «A systematic review of the literature on determinants of public managers’ attitudes toward public participation». Local Government Studies 2022, VOL. 48, NO. 1, 1–2

2022. Moshe Dror & Amos Zehavi. «Delimiting citizen participation: how Israeli mayors get the most out of the process». Local Government Studies 2022, VOL. 48, NO. 1, 68–86

2022. Pontus Lund, Gustav Lidén & Sara Nyhlén. «Who talks and who listens? A qualitative analysis of citizen dialogues in rural Sweden». Local Government Studies 2022, VOL. 48, NO. 1, 129–149

2021. Deodatus Patrick Shayo. «Citizen Participation in Local Government Elections in the Age of Crowdsourcing: Explorations and Considerations in Tanzania». Social Science Research Network

2020. Julia Cage. «Media competition, information provision and political participation: Evidence from French local newspapers and elections”, 1944–2014». Journal of Public Economics (North-Holland)-Vol. 185, pp 104077

2019. Lindsey Cormack. «Leveraging Peer‐to‐Peer Connections to Increase Voter Participation in Local Elections». Politics and Policy(John Wiley & Sons, Ltd)-Vol. 47, Iss: 2, pp 248-266

2018. Ράλλης Γκέκας. “Ίδια Έσοδα ή Επιχορηγήσεις στους ΟΤΑ”; LOCALIT https://kede.gr/idia-esoda-i-epichorigiseis-stous-ota/

2018. John Lappie, Melissa Marschall. «Place and participation in local elections». Political Geography(Pergamon)-Vol. 64, pp 33-42

[i] Οι απόψεις που διατυπώνονται στο άρθρο εκφράζουν αποκλειστικά του συγγραφέα