Πως θα μετατρέψουμε την κρίση σε ευκαιρία

Καλές Πρακτικές Ευρωπαϊκών Δήμων (1)

Ράλλης Γκέκας

Δρ. Οικονομικών ΤΑ

Σε προηγούμενο άρθρο παρουσιάστηκαν οι επιπτώσεις της μείωσης και της γήρανσης του πληθυσμού στην οικονομία και στην κοινωνία, κυρίως σε σχέση με την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Στο άρθρο αυτό και σε αυτό που ακολουθεί, θα παρουσιαστούν ορισμένες καλές πρακτικές ευρωπαϊκών Δήμων. Οι πρακτικές αυτές αφορούν σε προσπάθειες αντιμετώπισης από τις επιπτώσεων των δημογραφικές αλλαγές, καθώς και μετατροπής του προβλήματος σε ευκαιρία.

Αναμφισβήτητα, οι δημογραφικές αλλαγές δεν έχουν μόνο αρνητικές επιπτώσεις. Η καλά διαχειριζόμενη γήρανση, για παράδειγμα, μπορεί να έχει επιπλέον θετικά στοιχεία, πέρα από το προφανές πλεονέκτημα ότι οι άνθρωποι ζουν περισσότερο. Η μείωση του πληθυσμού μπορεί να οδηγήσει και σε χαμηλότερο κόστος στέγασης, χαμηλότερη περιβαλλοντική πίεση και λιγότερη συμφόρηση ή κόστος κορεσμού, γεγονός που θα δημιουργήσει ευκαιρίες για δραστηριότητες αποτελεσματικότερης αξιοποίησης του χώρου και ευελιξίας στις χρήσεις γης.

Οι προφανείς αρνητικές συνέπειες, στο ασφαλιστικό σύστημα, από τη μείωση και τη γήρανση του πληθυσμού, αναμένεται να δημιουργήσουν, στις νέες γενεές κυρίως, θετική τάση αποταμίευσης, με στόχο τη μελλοντική ενίσχυση της σύνταξης. Η ιδιωτική αυτή αυξητική τάση για αποταμίευση, κάτω από κατάλληλες συνθήκες, θα μπορούσε να αποτελέσει επενδυτικό και αναπτυξιακό εφαλτήριο.

Ο γηράσκων πληθυσμός μπορεί να προσφέρει στις τοπικές κοινωνίες πολλές ευκαιρίες, γνώσεις, δεξιότητες και λύσεις, εφόσον πληρούνται οι απαιτούμενες συνθήκες αξιοποίησης και αποτιμάται η συνεισφορά του. Οι τοπικές αρχές πρέπει να κινητοποιήσουν τις υπηρεσίες τους, για να διασφαλίσουν ότι τα ενδιαφέροντα, οι φιλοδοξίες και οι ανάγκες των ηλικιωμένων  δημοτών καλύπτονται από την τοπική κοινωνία.

Από αυτή την άποψη η Τοπική Αυτοδιοίκηση έχει κρίσιμο και θεμελιώδη  ρολό στη διαμόρφωση χώρων, που οι άνθρωποι μπορούν να γεράσουν καλά, να ευδοκιμήσουν και να διατηρήσει την υγεία και την ευημερία τους, για όσο το δυνατόν περισσότερο. Με λίγα λόγια, να καταστήσουν τις πόλεις ασφαλείς, ανθεκτικές, χωρίς αποκλεισμούς και βιώσιμες με βάση το στόχο 11 της βιώσιμης ανάπτυξης του ΟΗΕ.

Στο πλαίσιο της παρέμβασης «Πόλεις Φιλικές προς τους Ηλικιωμένους» του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ), προκρίθηκαν οκτώ διασυνδεδεμένοι τομείς, που μπορούν να βοηθήσουν στην προσπάθεια βελτίωσης της ευημερίας και της συμμετοχής των ηλικιωμένων. Αυτοί οι τομείς είναι:

1. Κοινωνικές και Υγειονομικές υπηρεσίες

Οι προσβάσιμες και προσιτές κοινωνικές και υγειονομικές υπηρεσίες είναι ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση των ηλικιωμένων υγιών, ανεξάρτητων και ενεργών. Αυτό περιλαμβάνει την κατάλληλη παροχή υπηρεσιών φροντίδας ηλικιωμένων κοντά στον τόπο διαμονής τους, καθώς και εκπαιδευμένους υγειονομικούς και κοινωνικούς λειτουργούς, για την παροχή αυτών των υπηρεσιών.

2. Μεταφορές

Οι προσβάσιμες και προσιτές δημόσιες συγκοινωνίες είναι το κλειδί για να διασφαλιστεί ότι ο ηλικιωμένος πληθυσμός μιας πόλης είναι σε θέση να γερνάει ενεργά και να παραμένει συνδεδεμένος με την κοινότητά του, με πρόσβαση σε υγειονομικές και κοινωνικές εγκαταστάσεις. Οι συνθήκες οδήγησης και οι εγκαταστάσεις στάθμευσης σε μια πόλη, θα πρέπει επίσης να είναι προσαρμοσμένες και στους ηλικιωμένους οδηγούς.

3. Στέγαση

Οι συνθήκες στέγασης των ηλικιωμένων συχνά συνδέονται με την ποιότητα της ζωής τους και με το αν μπορούν να γεράσουν ανεξάρτητα και ενεργά στην κοινότητά τους. Ο κατάλληλος σχεδιασμός κατοικιών και η γειτνίασή τους με την κοινότητα και τις κοινωνικές υπηρεσίες, επιτρέπουν στους ηλικιωμένους να ζουν άνετα και με ασφάλεια, ενώ η οικονομική και προσιτή στέγασή τους, προσφέρει ηρεμία.

4. Κοινωνική Συμμετοχή

Η συμμετοχή σε ψυχαγωγικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και πνευματικές δραστηριότητες ενθαρρύνει τη συνεχή ενσωμάτωση των ηλικιωμένων στην κοινωνία και τους βοηθά να παραμείνουν ενεργοί και ενημερωμένοι. Η συμμετοχή των ηλικιωμένων σε τέτοιες δραστηριότητες, ωστόσο, επηρεάζεται από την πρόσβαση στις μεταφορές και τις εγκαταστάσεις, την ευαισθητοποίησή τους για τέτοιες δραστηριότητες και την προσιτή τιμή τους.

5. Εξωτερικοί Χώροι και Κτίρια

Το εξωτερικό περιβάλλον έχει σημαντικό αντίκτυπο στην κινητικότητα, την ανεξαρτησία και την ποιότητα ζωής των ηλικιωμένων. Μια καθαρή πόλη, με καλά συντηρημένους χώρους αναψυχής, άφθονους χώρους ανάπαυσης, καλά ανεπτυγμένη και ασφαλή πεζοδρόμηση και κτιριακή υποδομή, καθώς και μία ασφαλή γειτονιά, παρέχει ένα αξιοπρεπές περιβάλλον διαβίωσης για τους ηλικιωμένους.

6. Σεβασμός και Κοινωνική Ένταξη

Μια κοινωνία χωρίς αποκλεισμούς ενθαρρύνει τους ηλικιωμένους να συμμετέχουν περισσότερο στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική ζωή της πόλης τους. Αυτό, με τη σειρά του, προάγει την ενεργό γήρανση, με τη θετική συνεισφορά της.

7. Συμμετοχή του Πολίτη και Απασχόληση

Η σύνδεση με εκδηλώσεις, ειδήσεις και δραστηριότητες, με έγκαιρη, προσβάσιμη και πρακτική πληροφόρηση, είναι βασικό μέρος της ενεργού γήρανσης. Εξάλλου οι μεγαλύτερες ηλικίες έχουν την τάση να συμμετέχουν, περισσότερο από τους νέους, στα κοινά, ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο. Η αξιοποίηση αυτής της συμμετοχής και η βελτίωση της σύνδεσης με τον «τόπο» τους, συμβάλλουν στην βελτίωση της δημοκρατίας και την ενίσχυση της  τοπικής ανάπτυξης και απασχόλησης.

Επικοινωνία και Ενημέρωση

Η τεχνολογία μπορεί να αξιοποιηθεί για τη γρήγορη διάδοση πληροφοριών, αλλά παίζει επίσης ρόλο κατά του κοινωνικού αποκλεισμού. Μια επιτυχημένη προσαρμοστική στρατηγική απαιτεί ενσωμάτωση της ψηφιακής κατάρτισης και της ανάπτυξης δεξιοτήτων για τους ηλικιωμένους.

Στο πλαίσιο των προτεραιοτήτων του ΠΟΥ, πολλές ευρωπαϊκές πόλεις έχουν αναλάβει πρωτοβουλίες. Μεταξύ αυτών είναι:

1.   Sutton, Ηνωμένο Βασίλειο

Δήμος φιλικός προς τους ηλικιωμένους

Το Sutton είναι στο Νότιο Λονδίνο και έχει πληθυσμό 41.483 κατοίκους.

Στόχος

Το Συμβούλιο του Sutton και το Age UK Sutton συνεργάζονται για να κάνουν τον Δήμο του Λονδίνου πιο φιλικό προς τους ηλικιωμένους.

Περιγραφή

Αναλαμβάνονται πρωτοβουλίες για την υποστήριξη των ηλικιωμένων, ώστε να αισθάνονται πιο ασφαλείς, πιο ευπρόσδεκτοι και να συνδέονται όλο και περισσότερο με την τοπική τους κοινότητα και με ισχυρότερη φωνή στον τρόπο λήψης αποφάσεων.

Τρία πιλοτικά έργα έχουν αναπτυχθεί, σε συνεργασία με ντόπιους ηλικιωμένους, για να καταστήσουν τον κεντρικό δρόμο πιο φιλόξενο, ενθαρρύνοντας την αξιοποίηση ευκαιριών εθελοντισμού και βελτιώνοντας τα αισθήματα ασφάλειας στο σπίτι. Το έργο θεωρείται ζωτικό μέρος της επανασύνδεσης των ηλικιωμένων κατοίκων με την κοινοτική ζωή. Αποτελεί επιπλέον, ουσιαστικό συστατικό της πολιτικής ανάκαμψης από την πανδημία και της μείωσης της κοινωνικής απομόνωσης, που προκύπτει από τα lockdown και το πρόγραμμα θωράκισης.

Τον Ιανουάριο του 2020 το Sutton έγινε το 40ο μέλος που εντάχθηκε στο βρετανικό δίκτυο Φιλικών Κοινοτήτων για την Ηλικία, μέρος μιας πρωτοβουλίας του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, που έχει περισσότερα από 1.000 μέλη σε όλο τον κόσμο. Το δίκτυο αυτό στοχεύει να διασφαλίσει ότι οι ηλικιωμένοι εκτιμώνται, υποστηρίζονται και αναγνωρίζονται. Το Συμβούλιο του Sutton και το Age UK Sutton συνεργάζονται με ένα ευρύ φάσμα συνεργατών για να γίνουν πιο φιλικοί προς την τρίτη ηλικία. Η κοινή δέσμευση, να γίνουμε πιο φιλικοί προς την τρίτη ηλικία, εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο εταιρικής σχέσης, γνωστό ως The Sutton Plan. Αυτό ξεκίνησε με μια σειρά εκδηλώσεων ακρόασης με κατοίκους μεγαλύτερης ηλικίας, το πρώτο εξάμηνο του 2020. Πραγματοποιήθηκε από το Age UK Sutton και χρηματοδοτήθηκε από το Sutton Council. Περισσότεροι από 200 κάτοικοι συμμετείχαν και παρείχαν εις βάθος σχόλια.

Τέθηκαν ορισμένα ζητήματα, από την πρόσβαση στα μέσα μεταφοράς και το αίσθημα ασφάλειας, έως το να αισθάνεσαι ευπρόσδεκτος ο ηλικιωμένος, όταν χρησιμοποιεί το λιανικό εμπόριο.

Η Τριπλή Λύση

Η άσκηση ακρόασης οδήγησε σε ένα σχέδιο πιλοτικής εφαρμογής νέων τρόπων εργασίας, που θα δημιουργήσουν ένα περιβάλλον πιο φιλικό για την τρίτη ηλικία. Όλο το έργο είναι συμπαραγωγή με ντόπιους ηλικιωμένους, βασική αρχή της προσέγγισης του Age UK Sutton και του Sutton Council στο πρόγραμμα. Το πρώτο βήμα ήταν η συνεργασία με τοπικές επιχειρήσεις, για να εντοπιστούν τομείς όπου μπορούν να γίνουν βελτιώσεις που θα βοηθήσουν τους ηλικιωμένους να αισθάνονται πιο ευπρόσδεκτοι. Μια ομάδα ηλικιωμένων ενήργησε ως «μυστήριοι» αγοραστές και πραγματοποίησε αξιολογήσεις, των επιχειρήσεων. Με βάση τις αξιολογήσεις αναπτύχθηκαν προτάσεις βελτίωσης.

Η ιδέα ήταν να συμμετάσχουν, στο πρόγραμμα, επιχειρήσεις από το λιανικό εμπόριο, την αναψυχή και τη φιλοξενία. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει στην ανάπτυξη ενός τοπικού συστήματος διαπίστευσης.

Το δεύτερο σκέλος του προγράμματος περιλαμβάνει την ασφάλεια στο σπίτι. Εκπαιδευμένοι εθελοντές πρόκειται να συνεργαστούν με ηλικιωμένους, για να αξιολογήσουν το περιβάλλον του σπιτιού τους, εξετάζοντας μια σειρά κινδύνων και ζητημάτων, όπως ο σωματικός κίνδυνος, η ψυχολογική ευεξία και η σύνδεση με την κοινότητα.

Ως μέρος ενός τρίτου σκέλους, το Age UK Sutton και το συμβούλιο θα αναπτύξουν μια εκστρατεία για να ενθαρρύνουν και να υποστηρίξουν τον εθελοντισμό, συμπεριλαμβανομένων των αμφισβητούμενων στερεοτύπων, τις δεξιότητες και τα ενδιαφέροντα των ηλικιωμένων.

     2.   BADALONA, ΙΣΠΑΝΙΑ

Χτίζοντας μια πόλη φιλική προς τους ηλικιωμένους

Η Badalona είναι πόλη της Ανατολικής Καταλονίας, με πληθυσμό 215.634 κατοίκους

Περίληψη

Η δημογραφική αλλαγή είναι μία από τις βασικές κοινωνικές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι πόλεις. Ο αριθμός των ηλικιωμένων πολιτών αυξάνει συνεχώς και οι πόλεις προσπαθούν να προσαρμοστούν στις ανάγκες τους. Η πόλη της Badalona αναγνώρισε αυτή την αλλαγή και έδειξε ότι είναι δυνατός ο επανασχεδιασμός των τοπικών υγειονομικών και κοινωνικών υπηρεσιών για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ηλικιωμένων.

Μέσω πολλών πρωτοβουλιών και έργων, που ξεκίνησαν από το 2012, η ​​Badalona στοχεύει να βάλει τον πολίτη στο επίκεντρο της συνεχούς φροντίδας, συμπεριλαμβανομένης της κάθετης ένταξης (μεταξύ διαφορετικών επιπέδων περίθαλψης) και της οριζόντιας ένταξης (μεταξύ διαφορετικών τοπικών υπηρεσιών, π.χ. κοινωνικές υπηρεσίες, απασχόληση και στέγαση ). Τα αποτελέσματα είναι η βελτιωμένη ποιότητα περίθαλψης και πιο σταθερές διασυνδέσεις μεταξύ διαφορετικών δημόσιων υπηρεσιών.

Οι Λύσεις που Προσφέρει η Καλή Πρακτική

Η καλή πρακτική στη Badalona διαμορφώνεται από ένα σύνολο αλληλένδετων λύσεων, που συνάδουν με μια ολιστική προσέγγιση, για την ενεργό και υγιή γήρανση, ενώ συμπαρασύρουν παράλληλα, όλους τους σχετικούς φορείς σε ένα οικοσύστημα καινοτομίας. Η πρακτική είναι πλήρως ευθυγραμμισμένη με μια συμμετοχική διαδικασία, που επιτρέπει έναν κοινό σχεδιασμό και επανασχεδιασμό της συνολικής στρατηγικής. Η πρακτική αντιπροσωπεύεται κυρίως από τέσσερις διαφορετικές λύσεις:

• Badalona Towards a Healthy City. Ένα έργο που προωθεί υγιεινές συνήθειες και βοηθά στην πρόληψη ασθενειών, με σαφές συμμετοχικό όραμα και άποψη δικτύωσης.
• Συνεργασία μεταξύ της Badalona Serveis Assistencials (BSA) και του Open University of Catalonia UOC), με στόχο την προώθηση των δράσεων έρευνας και καινοτομίας, που βασίζονται στη χρήση των ΤΠΕ, στους τομείς της υγείας και της κοινωνικής φροντίδας.
• Ιστότοπος αναφοράς, Badalona, για την ενεργό και υγιή γήρανση, όπου 24 παράγοντες λειτουργούν με συντονισμένο τρόπο προς τον κοινό στόχο της οικοδόμησης μιας φιλικής, προς τους ηλικιωμένους, πόλης
• Παρατηρητήριο Υγείας Badalona. Συγχώνευση περιβαλλοντικών, δημογραφικών, κοινωνικών και κλινικών δεδομένων, για τον εντοπισμό προτύπων και καθοριστικών παραγόντων υγιεινής διαβίωσης, εντός του αστικού πλαισίου.

Κτίζοντας μια Βιώσιμη και Ολοκληρωμένη Προσέγγιση

Η ενεργός και υγιής γήρανση πρέπει να νοείται ως ο τρόπος βελτιστοποίησης των ευκαιριών υγείας, της ενεργούς συμμετοχής και της ασφάλειας των ανθρώπων, καθώς γερνούν. Αποτελεί τη μετάβαση από ένα εννοιολογικό μοντέλο υγειονομικής περίθαλψης, που ασχολείται ατομικά με κάθε πολίτη και που τον/την θεωρεί παθητικό παράγοντα του συστήματος, προς ένα μοντέλο, που προάγει τα δικαιώματα των ηλικιωμένων, την αυτονομία τους και τη δημιουργία κοινωνικών σχέσεων. Οι ηλικιωμένοι αξιολογούνται ως παράγοντες αλλαγής, αναγνωρίζοντας τις αξίες και τις ικανότητες που φέρνουν στην κοινότητα και κύριος στόχος καθίσταται η βελτίωση της ποιότητας ζωής τους. Η αντιμετώπιση της γήρανσης με βάση αυτό το νέο όραμα απαιτεί να ληφθούν υπόψη έννοιες όπως: αυτονομία και ανεξαρτησία, συμμετοχή, ζωτική πορεία ζωής, πολιτιστικές πτυχές, ανισότητες (όσον αφορά τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό) και περιβαλλοντικοί παράγοντες.

Το έργο που αναπτύχθηκε στη Badalona είναι δομημένο στην κορυφή της βιώσιμης και ολοκληρωμένης προσέγγισης. Ένα πλήρες οικοσύστημα εταίρων, που καλύπτει το Quadruple Helix of Innovation συνεργάζονται (κάθετη ολοκλήρωση) για τη μετατροπή της πόλης σε ένα αστικό, φιλικό προς την Τρίτη ηλικία, οικοσύστημα καινοτομίας. Αυτό βελτιώνεται σημαντικά μέσω της περιφερειακής και διεθνούς συνεργασίας. Οι παρεμβάσεις που αναπτύσσονται μέσω του δικτύου του Reference Site συνδυάζουν φυσική, οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική διάσταση (οριζόντια ολοκλήρωση).

Βασισμένο στη Συμμετοχική Προσέγγιση

Ο στόχος αυτής της πρακτικής περιλαμβάνει κυρίως την περιοχή υγειονομικής περίθαλψης της Βόρειας Βαρκελώνης, όπου ο πληθυσμός φτάνει τους 545.000 κατοίκους. Παρόλο που η πόλη της Badalona είναι ο συντονιστής της πρωτοβουλίας, υπάρχουν και άλλοι Δήμοι, Santa Coloma de Gramenet, Sant Adrià de Besòs, Montgat, Tiana, Alella, Teià και Masnou, που επωφελούνται επίσης από την ολιστική στρατηγική. Αυτό δείχνει έναν συμμετοχικό σχεδιασμό όχι μόνο σε τοπικό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο μητροπολιτικής περιοχής.

Το κορυφαίο υγειονομικό οικοσύστημα αναπτύσσει συνεργασίες, εδώ και πολλά χρόνια, μέσω των λεγόμενων Healthcare Boards, που διαχειρίζεται η Badalona Serveis Assistencials, για να δεσμεύσει όλους τους σχετικούς φορείς σε τοπικό επίπεδο, προκειμένου να συμβάλλει στη διαμόρφωση του μοντέλου υγείας και περίθαλψης που αναπτύσσεται.

Τι Διαφορά Έχει Κάνει;

Στη Badalona, ​​το συνολικό μοντέλο κοινωνικής φροντίδας βάζει το άτομο στο κέντρο, συμπεριλαμβανομένης της κάθετης και της οριζόντιας ολοκλήρωσης. Η εσωτερική αξιολόγηση, που διενεργήθηκε δείχνει ότι υπήρξε μείωση στη μέση διάρκεια παραμονής στο νοσοκομείο, στον μέσο αριθμό των ημερών χρήσης κλίνης και στις επείγουσες επισκέψεις. Το πρόγραμμα έχει βελτιώσει τη λειτουργική κατάσταση και τα αποτελέσματα υγείας των ηλικιωμένων, που με τη σειρά τους έχουν οδηγήσει σε μείωση του λειτουργικού κόστους των κλινικών υπηρεσιών, αυξάνοντας παράλληλα την ποιότητα ζωής των ηλικιωμένων που ζουν σε αστικό περιβάλλον.

Μία άλλη πτυχή του προγράμματος είναι οι οικονομικές ευκαιρίες που προέκυψαν από τη συμπερίληψη του ιδιωτικού τομέα, μέσω συμφωνιών συνεργασίας, που σημαίνει την εισαγωγή νέων ιδεών στην αγορά, αρχικά μέσω μιας πιλοτικής φάσης. Τρία καλά παραδείγματα τέτοιων στρατηγικών είναι:

• Έργο ITHACA (BSA – Novartis – Indra): παρακολούθηση υπερτασικών ασθενών κατ’ οίκον και συμπερίληψη εκπαιδευτικού προγράμματος.
• Έργο Caring.me (BSA – Arvato/Bertelsmann): παρακολούθηση ασθενών με προβλήματα κατάθλιψης μέσω μιας Διαδικτυακής Παρέμβασης Γνωσιακής Συμπεριφορικής Θεραπείας.
• Έργο AsmaProcare (BSA – IN2): μια εφαρμογή για κινητά που εξυπηρετεί ασθενείς σε οξύ στάδιο άσθματος και αποφεύγει όσο το δυνατόν περισσότερες επισκέψεις σε νοσοκομεία.

Γιατί πρέπει να το Χρησιμοποιούν οι άλλες Ευρωπαϊκές Πόλεις;

Έχει εκδηλωθεί ευρέως ενδιαφέρον για το πώς γίνονται τα πράγματα από τον Δήμο της Badalona.

Δύο καλά παραδείγματα, που δείχνουν ότι η αναδυόμενη μάθηση και εμπειρίες μοιράζονται με άλλες περιοχές, σε διεθνές επίπεδο, είναι:

• Η μελέτη περίπτωσης από το SIMPHS3, που διεξήχθη από το Κοινό Κέντρο Ερευνών της ΕΚ.
• Το ACT Cookbook.

Σε επόμενο άρθρο, θα παρουσιαστούν οι καλές πρακτικές από το Κεντ του ΗΒ, την Kazincbarcika, της Ουγγαρίας, το Vaslui, της Ρουμανίας και το Naas της Ιρλανδίας. Στο τέλος του άρθρου, θα καταβληθεί προσπάθεια να κωδικοποιηθούν τα συμπεράσματα από τις καλές πρακτικές των Ευρωπαϊκών Δήμων, όσον αφορά στην αντιμετώπιση των δημογραφικών αλλαγών

Για περισσότερα:

• The WHO Age-friendly Cities Framework https://extranet.who.int/agefriendlyworld/age-friendly-cities-framework/
• 2022 Ράλλης Γκέκας Οι επιπτώσεις της μείωσης και γήρανσης του πληθυσμού στην Τοπική Αυτοδιοίκηση LOCALIT. https://kede.gr/oi-epiptoseis-tis-meiosis-kai-giransis-tou-plithysmou-stin-topiki-aftodioikisi/
• 2022 Ράλλης Γκέκας. Πενήντα καλές πρακτικές Ευρωπαϊκών Δήμων. ΕΕΤΑΑ, υπό δημοσίευση.
• https://www.ageuk.org.uk/sutton/
• https://urbact.eu/sites/default/files/471_Badalona_Gpsummary.pdf