Ο πληθυσμός στην Ελλάδα μειώνεται και γηράσκει.  Το γεγονός αυτό, πέραν όλων των άλλων, αναμένεται να δημιουργήσει οικονομικά, κοινωνικά, διαχειριστικά προβλήματα σε όλες τις βαθμίδες της Δημόσιας Διοίκησης.  Στην Τοπική Αυτοδιοίκηση οι επιπτώσεις φαίνεται να είναι ιδιαίτερα σημαντικές, αφενός μεν γιατί μεγάλο μέρος των αρμοδιοτήτων της αφορούν κοινωνικές υπηρεσίες προς τα παιδιά και την τρίτη ηλικία, αφετέρου δε γιατί οι δημογραφικές αλλαγές δεν έχουν ενιαία χωρική έκφραση.

Η συζήτηση γύρω από τις επιπτώσεις των δημογραφικών αλλαγών στην Τοπική Αυτοδιοίκηση ουσιαστικά δεν έχει ανοίξει ακόμα.  Το άρθρο αυτό φιλοδοξεί να συμβάλλει στην έναρξη της σχετικής συζήτησης. Αποτελεί μία εισαγωγική παρουσίαση των μεσο-μακροπρόθεσμων, αλλά και των άμεσων, επιπτώσεων (νέος τρόπος κατανομής των ΚΑΠ) των δημογραφικών αλλαγών στους Δήμους.

Η Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ) εξέδωσε τα προσωρινά στοιχεία της απογραφής του πληθυσμού, 2021. Τα προσωρινά με τα τελικά επίσημα στοιχεία δεν αναμένεται να έχουν μεγάλες διαφοροποιήσεις, γι’ αυτό μπορούν να τα θεωρήσουμε ως βάση για τη συζήτησή μας.

Το σημαντικότερο ίσως εύρημα της απογραφής του 2021 είναι ότι ο πληθυσμός της χώρας μειώθηκε κατά 3,5%.  Αυτή η μείωση δεν ήταν ομοιόμορφη στον Ελληνικό χώρο.

Οι δημογραφικές εξελίξεις στη χώρα μας δεν είναι ιδιαίτερα ευοίωνες.  Το συμπέρασμα αυτό δεν προκύπτει μόνο από τη συσχέτιση της απογραφής του 2021 με το 2011 αλλά και από τη σύγκριση των δημογραφικών εξελίξεων στη χώρα μας και στο αντίστοιχο μέσο όρο της ΕΕ.

Όπως γίνεται αντιληπτό και από το παραπάνω Γράφημα, οι ρυθμοί μεταβολής του πληθυσμού στη χώρα μας, την τελευταία οκταετία, ήταν πάντοτε αρνητικοί και πολύ χαμηλότεροι, από τους αντίστοιχους μέσους όρους πληθυσμιακής μεταβολής της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Η πληθυσμιακή μείωση δεν εκφράστηκε αναλογικά στην Ελληνική επικράτεια.

Όπως φαίνεται και στο παραπάνω Γράφημα, οι Δήμοι που παρουσίασαν αύξηση είναι μόλις 85,  ενώ αντίθετα  οι Δήμοι με πληθυσμιακές μειώσεις ανήλθαν σε 247. Στους Δήμους με αυξήσεις μόνο σε εννέα εντοπίζεται πληθυσμιακή αύξηση μεγαλύτερη του 10%. Αντίθετα,  97 Δήμοι παρουσίασαν πληθυσμιακές μειώσεις άνω του 10%.

Η κατηγορία Δήμων που επλήγη περισσότερο από πληθυσμιακές μειώσεις είναι αυτή των μεσαίων ηπειρωτικών ακολουθούμενη από τους μικρούς ηπειρωτικούς, ορεινούς  και νησιώτικους ΟΤΑ.  Αντίθετα,  από τους Δήμους των μητροπολιτικών κέντρων, 22 παρουσίασαν αύξηση και 25 μείωση.

Το πρόβλημα των πληθυσμιακών μεταβολών είναι ακόμα πιο σύνθετο για την Ελληνική Τοπική Αυτοδιοίκηση. Μέχρι τώρα, ως κριτήριο κατανομής των ΚΑΠ θεωρείτο ο «πραγματικός» πληθυσμός. Από το 2021 λαμβάνεται υπόψη, ως κριτήριο κατανομής, ο «μόνιμος» πληθυσμός. Από αυτή την αλλαγή κάποιοι Δήμοι  ευνοούνται και κάποιοι  όχι.

Παρατηρούμε ότι τις ποσοστιαία μεγαλύτερες μειώσεις υπέστησαν οι μικροί ορεινοί Δήμοι, ενώ αντίθετα, στους Δήμους με τις μεγαλύτερες αυξήσεις κυριαρχούν οι νησιώτικοι και προαστιακοί δήμοι.

Παρατηρώντας τις μεταβολές μεταξύ πραγματικού πληθυσμού 2011 και μόνιμου 2021, δεν είναι δυνατόν να μην επισημανθεί ότι ο Δήμος Αθηναίων έχασε μία σχεδόν πόλη. Στους «κερδισμένους» Δήμους συγκαταλέγονται και πάλι κυρίως προαστιακοί και μεγάλοι νησιωτικοί.

Το άμεσο πρόβλημα που προκύπτει από τη δημοσίευση των πρόσφατων στοιχείων της απογραφής, σε σχέση με την Ελληνική Τοπική Αυτοδιοίκηση, είναι η κατανομή των Κεντρικών Αυτοτελών Πόρων (ΚΑΠ). Είναι προφανές,  ότι οι Δήμοι με μεγάλη δημογραφική αύξηση χρειάζονται επιπλέον, πολεοδομικές, κοινωνικές, εκπαιδευτικές, πολιτιστικές υπηρεσίες και υποδομές.  Άρα, αναμενόμενο είναι οι Δήμοι με πληθυσμιακές αυξήσεις να ενισχυθούν με μία κάποια αύξηση των Κεντρικών Αυτοτελών  τους Πόρων.

Οι Δήμοι από την άλλη πλευρά, που παρουσιάζουν μεγάλες μειώσεις, που όπως είδαμε είναι οι περισσότεροι Δήμοι της χώρας,  δεν φέρουν ευθύνη γι’ αυτό.  Η δημογραφική μείωση είναι αποτέλεσμα κοινωνικών και οικονομικών παραγόντων, στους οποίους η Ελληνική Τοπική Αυτοδιοίκηση έχει πολύ περιορισμένα περιθώρια και αρμοδιότητες να παρέμβει και να τους προσδιορίσει.

Στην τελευταία συνεδρίαση της επιτροπής Οικονομικών υποθέσεων της ΚΕΔΕ παρουσιάστηκε ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα.  Ως γνωστό το Αρκαλοχώρι υπέστη, το καλοκαίρι του 2021, τις συνέπειες ενός πολύ μεγάλου σεισμού.  Σημαντικό μέρος από το οικιστικό απόθεμα του κρίθηκε ακατάλληλο.  Οι δημότες αναγκάστηκαν, εκ των πραγμάτων, να πάνε σε άλλους Δήμους και κυρίως στον Δήμο Ηρακλείου.  Προφανώς, η απογραφή δεν τους βρήκε εκεί.  Το ερώτημα που τέθηκε, στην Οικονομική Επιτροπή, είναι:

Δεν φτάνει που οι άνθρωποι επλήγησαν από το σεισμό θα πρέπει να τους μειώσουμε και τους ΚΑΠ;

Από αυτή την άποψη, φαίνεται αρκετά λογική η πρόταση του Διοικητικού Συμβουλίου της ΚΕΔΕ, ώστε στο νέο τρόπο κατανομής των ΚΑΠ να μην υπάρξει κανένας Δήμος το 2023 πού να λάβει λιγότερους ΚΑΠ, από ότι έλαβε το 2022.

Οι επιπτώσεις όμως της πληθυσμιακής μείωσης δεν είναι μόνο βραχυπρόθεσμες.  Η Ελλάδα  αναμένεται, τα προσεχή χρόνια, να παρουσιάσει πολύ μεγαλύτερη πληθυσμιακή μείωση από ότι ο μέσος ευρωπαϊκός όρος.

Σύμφωνα με τις προβολές της EUROSTAT, ο πληθυσμός της χώρας μας αναμένεται το 2100 να ανέρχεται στους 8.142.699, κατά 24% μικρότερος σε σχέση με το 2019, ενώ ο αντίστοιχος μέσος όρος, για το ίδιο χρονικό διάστημα, για τα κράτη της ΕΕ, δείχνει μείωση κατά 7%. Ιδιαίτερα, όπως περιγράφεται στον παρακάτω Πίνακα, περιοχές της χώρας το 2100, σύμφωνα με τις προβλέψεις της EUROSTAT, δεν θα είναι όπως είναι σήμερα.

Συνήθως,  η πληθυσμιακή μείωση δεν πηγαίνει μόνη της.  Συμβαδίζει με τη γήρανση του πληθυσμού.  Η χώρα μας έχει:

• μέσον όρο ηλικίας μεγαλύτερο από το αντίστοιχο της Ευρωπαϊκής Ένωσης
• προσδόκιμο ζωής αρκετά μεγαλύτερο από της Ευρωπαϊκής Ένωσης και αυτό φυσικά είναι θετικό στοιχείο και
• δυστυχώς υπογεννητικότητα. Τα αντίστοιχα δηλαδή ποσοστά είναι πολύ μικρότερα από το μέσο Ευρωπαϊκό όρο.

Οι προβλέψεις της Eurostat για το μέλλον της ελληνικής κοινωνίας είναι ότι οδηγούμαστε σε μία γερασμένη κοινωνία.

Τα στοιχεία αυτά αποτελούν συναγερμό για τις προσπάθειες που θα πρέπει να καταβάλει το κεντρικό κράτος, αλλά και η Τοπική Αυτοδιοίκηση, ώστε να δημιουργήσουν αναχώματα σε αυτήν την προβλεπόμενη κατάσταση.

Είναι φανερό ότι ένας πολύ μικρότερος Δήμος θα έχει μικρότερες δυνατότητες η αγορά του να καλύψει θέσεις εργασίας και να συντηρήσει επιχειρήσεις δυναμικές και καινοτόμες.

Οι δημογραφικές αλλαγές, μέσο- μακροπρόθεσμα, επηρεάζουν άμεσα την τοπική ανάπτυξη.

Το 2100 αναμένεται το ΑΕΠ της χώρας να έχει μειωθεί κατά €58 δισεκ. (ή 31%) σε σχέση με το 2019, η απασχόληση κατά 2,1 εκατομμύρια άτομα (ή 48%), τα δημοσιονομικά έσοδα κατά €14 δισεκ. (ή 19%)

και το κατά κεφαλήν ΑΕΠ κατά περίπου €1.740 (ή 10%), σε σταθερές τιμές του 2019 (ΙΟΒΕ 2022).

Επίσης, σύμφωνα με την πρόσφατη έρευνα του ΙΟΒΕ, τα δημόσια έσοδα αναμένεται να μειωθούν, με συνέπειες τόσο στα ίδια έσοδα των Δήμων όσο και στις κρατικές επιχορηγήσεις προς αυτούς.

Παράλληλα, αστικές και πολεοδομικές υποδομές υπάρχει κίνδυνος να απαξιωθούν και μεγάλο κομμάτι του οικιστικού αποθέματος να αλλάξει χρήση ή να παραμείνει κενό.

 Χαρακτηριστική είναι η μείωση των μαθητών στην πρώτη δημοτικού όπως απεικονίζεται στο παραπάνω Γράφημα.

Υπενθυμίζεται ότι η συντήρηση και επισκευή των σχολικών κτιρίων αποτελεί αρμοδιότητα των Δήμων.

Επίσης, με βάση τα Ευρωπαϊκά στατιστικά στοιχεία, που ταξινομούν την Ελληνίδα στην τελευταία θέση από την άποψη της ισότητας  και με περιορισμένη τη συμμετοχή των εργαζόμενων μητέρων στην παραγωγή, οι προσπάθειες που πρέπει να καταβληθούν σε έναν προνομιακό για την ΤΑ χώρο, όπως αυτός της ισότητας, είναι πολύ σημαντικές.

Προγράμματα, όπως «της εναρμόνισης προσωπικής και επαγγελματικής ζωής»  ή το «βοήθεια στο σπίτι» είναι αναγκαίο να επανασχεδιαστούν και να αναβαθμιστούν.

Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί ότι, σύμφωνα με σχετική μελέτη του ΟΟΣΑ (2019) οι αγροτικοί Δήμοι είναι αυτοί που αναμένεται να έχουν τις μεγαλύτερες αρνητικές επιπτώσεις από τις δημογραφικές αλλαγές.

Με βάση τα παραπάνω θα πρέπει να υπάρξει σχετικός «συναγερμός» και από τώρα να σχεδιαστούν  μακροπρόθεσμες  στρατηγικές, που θα μπορέσουν, αν όχι να  αναστρέψουν, τουλάχιστον να αντιμετωπίσουν τις δύσκολες καταστάσεις, που οι προβολές της EUROSTAT και μελέτες όπως του ΙΟΒΕ, καταδεικνύουν.

Προτάσεις στρατηγικής και πολιτικής.

Η ΕΕ έχει καταλήξει και προτείνει επτά στρατηγικές που εστιάζουν στη βιώσιμη τοπική ανάπτυξη και τη βελτίωση της απασχόλησης, ενόψει των σεναρίων δημογραφικής αλλαγής.

1. Μοντέλα βιώσιμου σχεδιασμού για συρρικνούμενες κοινότητες. Υπάρχει τεράστια εμπειρία ως προς τον διαφορετικό τρόπο που επηρεάζει η δημογραφική αλλαγή τις χώρες, πόλεις, τόπους.
2. Αντιμετώπιση των χαμηλών ποσοστών γονιμότητας, μέσω πολιτικών που υποστηρίζουν καλύτερα τις οικογένειες, ιδιαίτερα καλύτερες συνθήκες για τους εργαζόμενους γονείς και για όσους εισέρχονται στην αγορά εργασίας.
3. Προώθηση προσαρμοσμένης ποιοτικής απασχόλησης για τον πληθυσμό άνω των 65 ετών, αύξηση του εργατικού δυναμικού, συμμετοχή και διευκόλυνση της επιχειρηματικότητας, παρέχοντας νέες ευκαιρίες για άτομα άνω των 65 ετών
4. Ανάπτυξη της «αργυράς» οικονομίας.[1]
5. Μεταρρύθμιση των τοπικών αγορών εργασίας, για την αύξηση της παραγωγικότητας και της οικονομικής απόδοσης
6. Ενσωμάτωση των μεταναστών στις φθίνουσες αγορές εργασίας
7. Διασφάλιση των δημόσιων οικονομικών των ΟΤΑ. Η ΤΑ θα πρέπει να μπορεί να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά: i) τις αυξανόμενες ανάγκες της γηράσκουσας κοινωνία, που αναμένεται να προκαλέσει μεγαλύτερη ζήτηση για κοινωνικές υπηρεσίες, πρωτοβάθμια υγεία και προληπτική ιατρική και μακροχρόνια περίθαλψη· και ii) παροχή και συντήρηση υφιστάμενων και νέων υποδομών συρρικνούμενων κοινοτήτων.

Οι στρατηγικές αυτές σε κάθε χώρα, σε κάθε Περιφέρεια, σε κάθε Δήμο παίρνουν διαφορετικά χαρακτηριστικά. Σε πολλές χώρες, παραδείγματος χάρη, έχουν αρχίσει και εφαρμόζονται πολιτικές ενθάρρυνσης της αύξησης του πληθυσμού. Σε άλλες δίνονται ευκαιρίες, ώστε να αυξηθεί η «αργυρά» οικονομία. Σε πολλές χώρες έχει ξεκινήσει η συζήτηση για το πώς η αλλαγή του τρόπου κατανομής των κρατικών επιχορηγήσεων προς την Τοπική Αυτοδιοίκηση θα συνδεθεί με την υποστήριξη των Δήμων, στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που δημιουργούν οι δημογραφικές αλλαγές.  Από αυτή την άποψη, είναι πολύ επίκαιρη και καίρια η απόφαση της ΚΕΔΕ, ο νέος τρόπος κατανομής των ΚΑΠ να προσανατολισθεί, κατά κύριο λόγο, στην υποστήριξη των μικρών και απομονωμένων Δήμων (ορεινοί και νησιωτικοί).

Σε όλες αυτές τις πολιτικές, οι Δήμοι έχουν να παίξουν ένα κρίσιμο και θεμελιώδη ρόλο. Δεν είναι τυχαίο αυτό που λέγεται ότι οι δημογραφικές αλλαγές καλούν τους Δήμους να επανεφεύρουν τον εαυτό τους (Pekka Valkama & Lasse Oulasvirta 2021)

Για το λόγο αυτό σε επόμενο άρθρο θα παρουσιαστούν καλές  πρακτικές ευρωπαϊκών Δήμων, όσον αφορά στην αντιμετώπιση των επιπτώσεων των δημογραφικών αλλαγών.

Για περισσότερα:

2022. ΕΛΣΤΑΤ. Αποτελέσματα Απογραφής Πληθυσμού – Κατοικιών 2021 https://www.statistics.gr/el/2021-census-pop-hous-results
2023. ΕΕΤΑΑ. Γ. Γούπιος, Ν. Παναγιώτου. Προσωρινά Στοιχεία Απογραφής Πληθυσμού 2021 και Τοπική Αυτοδιοίκηση https://wwwapp.eetaa.gr/anakoinoseis/20220822_prosorina_stoixeia_apografhs_2011.pdf
2024. ΙΟΒΕ. Δημογραφικό πρόβλημα στην Ελλάδα: Προκλήσεις και προτάσεις πολιτικής
2025. EUROSTAT. Βάση δεδομένων https://ec.europa.eu/eurostat/web/main/data/database
2026. ΕΕ. The impact of demographic change in Europe https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/new-push-european-democracy/impact-demographic-change-europe_en
2027. Pekka Valkama & Lasse Oulasvirta. «How Finland copes with an ageing population: adjusting structures and equalising the financial capabilities of local governments». Local Government Studies 2021, Vol. 47, no. 3, 429–452

2019 OECD Regional Outlook Leveraging Megatrends for Cities and Rural Areas. OECD Publishing, Paris

[1] Η Silver Economy πήρε το όνομα της από το χρώμα των μαλλιών της Τρίτης Ηλικίας και σχετίζεται με τις οικονομικές δραστηριότητες και την κάλυψη των αναγκών αυτής της ηλικιακής ομάδας.