Η περίοδος 2007-2013 έχει χαρακτηριστεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως η περίοδος της «Ευρώπης των Πόλεων και των Περιφερειών». Σήμερα δεν υπάρχουν επιτυχημένες περιφέρειες στην Ευρώπη που να μην έχουν στον πυρήνα τους επιτυχημένες πόλεις και ούτε επιτυχημένες πόλεις υφίστανται μακριά από καινοτόμες περιφέρειες[1]. Με το ν.3852/20010 («Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης-Πρόγραμμα Καλλικράτης»), το υπουργείο Εσωτερικών, Αποκέντρωσης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης (ΥΠΕΣΑΗΔ) συμβάλλει στην προσαρμογή των δομών διακυβέρνησης του κράτους, τόσο στην αντιμετώπιση των σύγχρονων προκλήσεων της πολυσχιδούς τρέχουσας ευρωπαϊκής και παγκόσμιας κρίσης (κλιματική αλλαγή, μετανάστευση, ανεργία, περιφερειακές ανισότητες, δημοσιονομική κρίση) όσο και στην υλοποίηση των προτεραιοτήτων της Ε.Ε., που αποτυπώνονται στη Στρατηγική Ε.Ε. 2020[2], καθιστώντας μ’ αυτόν τον τρόπο τους δήμους και τις περιφέρειες της χώρας ισότιμους εταίρους με τις άλλες τοπικές και περιφερειακές αρχές της Ε.Ε. στη διαδικασία λήψης αποφάσεων[3], τόσο για το σχεδιασμό όσο και για την εφαρμογή των πολιτικών στις προσπάθειες πραγμάτωσης των στόχων της Κοινότητας[4]. 

Ωστόσο, η άσκηση των αυξημένων αρμοδιοτήτων που προβλέπονται στο «Πρόγραμμα Καλλικράτης» για τους δήμους[5] και τις περιφέρειες[6]της χώρας και η εν γένει ανάγκη διατήρησης σε υψηλά επίπεδα της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών προς τους κατοίκους τους προϋποθέτουν σημαντικούς οικονομικούς πόρους. 

Λαμβάνοντας, λοιπόν, υπόψη τη δυσμενή οικονομική συγκυρία που έχει σοβαρό αντίκτυπο στους ιδίους πόρους, όχι μόνο των ελληνικών αλλά και των ευρωπαϊκών ΟΤΑ[7], τα ευρωπαϊκά προγράμματα συνιστούν μια διττή πρόκληση και συνάμα μια ευκαιρία για τους δήμους και τις περιφέρειες της χώρας. Αφενός, διότι ενισχύουν τις επιχειρησιακές τους ικανότητες για την άσκηση των αρμοδιοτήτων τους και την αναβάθμιση ή, τουλάχιστον, τη διατήρηση σε αξιοπρεπές επίπεδο των παρεχόμενων υπηρεσιών τους μέσα από τη συμμετοχή τους σ’ ένα χρηματοδοτικό πλαίσιο. Και αφετέρου, διότι η συμμετοχή αυτή καθεαυτή σ’ αυτά συνεπάγεται για τους ΟΤΑ ένα νέο μοντέλο τοπικής διακυβέρνησης, έναν καινούριο τρόπο αντιμετώπισης των τοπικών υποθέσεων μέσα από στοχευμένες εταιρικές σχέσεις και δίκτυα (π.χ. διμερείς ή πολυμερείς αδελφοποιήσεις, δίκτυα τοπικών και περιφερειακών αρχών).  

Ως γνωστόν, οι τρόποι διοχέτευσης των κοινοτικών πόρων που προέρχονται κυρίως μέσω των Διαρθρωτικών Ταμείων[8] σε περιφερειακές και τοπικές αρχές των κρατών-μελών της Ε.Ε. είναι οι εξής: (α) τα Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης, (β) οι Κοινοτικές Πρωτοβουλίες[9], των οποίων οι πόροι προέρχονται από τον κοινοτικό και τον κρατικό προϋπολογισμό και (γ) τα Ανταγωνιστικά Προγράμματα, των οποίων οι πόροι προέρχονται αποκλειστικά από τον κοινοτικό προϋπολογισμό. 

1. Τα Ανταγωνιστικά Ευρωπαϊκά Προγράμματα 

Ειδικότερα, καθώς το Δ’ ΚΠΣ είναι ενδεχομένως η τελευταία χρηματοοικονομική κοινοτική αρωγή για την Ελλάδα, τα ανταγωνιστικά προγράμματα, μολονότι απορροφούν μικρότερο μερίδιο από το συνολικό κοινοτικό προϋπολογισμό (23%), προωθούν, ωστόσο, σύμφωνα και με την εμπειρία των ελληνικών ΟΤΑ, καινοτόμες δράσεις στους τομείς του περιβάλλοντος (Life+)[10], της εκπαίδευσης (Lifelong Learning)[11], της νεολαίας (Youth in Action)[12], του πολιτισμού (Culture), της κοινωνικής πολιτικής (Daphne, Progress)[13], των μεταφορών (TEN Transport), της ενέργειας (Intelligent Energy Εurope)[14], της καινοτομίας και της έρευνας (7^th Research Framework Programme), της ενεργού ιδιότητας του πολίτη (Europe for Citizens)[15] κ.ά., υπό τον τύπο των σχέσεων συνεργασιών μεταξύ περιφερειακών και τοπικών αρχών, καθώς και των κοινωνικών εταίρων τους, κάτι που αποτελεί το ζητούμενο για τους ελληνικούς ΟΤΑ σήμερα. Οι θεσμικά κατοχυρωμένες από τον «Kώδικα Δήμων και Κοινοτήτων» (ν.3463/2006) και από το «Πρόγραμμα Καλλικράτης» διεθνείς συνεργασίες των ΟΤΑ α’ και β’ βαθμού αντιστοίχως (αδελφοποιήσεις πόλεων, δίκτυα δήμων και περιφερειών, Ευρωπαϊκοί Όμιλοι Εδαφικής Συνεργασίας)[16] συνιστούν στρατηγικά εργαλεία προς αυτήν την κατεύθυνση. Άλλωστε, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι γι’ αυτές τις καινοτόμες δράσεις οι φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης υποβάλλουν από κοινού με τους αλλοδαπούς ΟΤΑ-εταίρους απευθείας προτάσεις και αιτήσεις για τη συμμετοχή τους στα ανωτέρω προγράμματα προς τις αρμόδιες γενικές διευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, χωρίς τη διαμεσολάβηση της κεντρικής διοίκησης, όπως συμβαίνει με τα προγράμματα του ΚΠΣ και τις κοινοτικές πρωτοβουλίες.  

Εν προκειμένω, τα ανταγωνιστικά Ευρωπαϊκά Προγράμματα επιδοτούν συγχρηματοδοτούμενες δράσεις (συμμετέχουν σ’ ένα ποσοστό της επιλέξιμης δαπάνης και οι ΟΤΑ, είτε μέσω των ιδίων πόρων, χορηγιών, είτε με τη συμμετοχή κοινωνικών και οικονομικών φορέων των τοπικών κοινωνιών τους) και ταξινομούνται στις ακόλουθες ενότητες, σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση του κοινοτικού προϋπολογισμού:

1. Ανταγωνιστικότητα για ανάπτυξη και απασχόληση.
2. Προστασία και διαχείριση των φυσικών πόρων.
3. Πολίτες, Ελευθερία, Ασφάλεια και Δικαιοσύνη.
4. Η ΕΕ ως ένας παγκόσμια δύναμη. 

2. Σχεδιασμός μιας πρότασης 

Ένα έργο (project) αποτελείται από μια σειρά δράσεων με χρονικό σημείο εκκίνησης και χρονικό σημείο ολοκλήρωσης που στοχεύει στην επίτευξη ενός προκαθορισμένου στόχου, λαμβάνοντας υπόψη τους περιορισμούς του χρόνου, των χρημάτων και των πόρων. Ο τρόπος με τον οποίο τα έργα σχεδιάζονται και υλοποιούνται ακολουθεί μια διαδοχή βημάτων, ξεκινώντας από μια συμπεφωνημένη στρατηγική, η οποία οδηγεί σ’ ένα σχέδιο δράσεων, προσανατολισμένο στην επίτευξη ειδικότερων στόχων που διατυπώνονται, υλοποιούνται και αξιολογούνται με σκοπό τη βελτίωση της στρατηγικής και την ανάληψη περαιτέρω δράσεων. Ο κύκλος ενός έργου μάς παρέχει τη δομή διαβούλευσης με τους δικαιούχους και επαρκούς πληροφόρησης, ώστε οι αποφάσεις να λαμβάνονται με τεκμηριωμένο τρόπο στα κρίσιμα στάδια της ζωής ενός έργου.

 Τα βασικά στάδια, δε, της ζωής ενός έργου είναι τα εξής: 

• Προγραμματισμός
• Προσδιορισμός δικαιούχων και δράσεων
• Διατύπωση της πρότασης
• Αξιολόγηση
• Υλοποίηση και Διαχείριση του έργου.  

Μέσα από την ανάλυση των επιμέρους σταδίων για την προετοιμασία μιας πρότασης προκύπτουν μερικά πρακτικά συμπεράσματα, αναφορικά με τις απαιτήσεις ενός τέτοιου εγχειρήματος:

• Καλή γνώση της λειτουργίας και των προτεραιοτήτων των ευρωπαϊκών οργάνων, καθώς και των σημαντικότερων χρηματοδοτικών προγραμμάτων.
• Ύπαρξη ενός συστήματος παρακολούθησης στην αρμόδια διεύθυνση προγραμματισμού του ΟΤΑ με τη συμμετοχή και του διοικητικού προσωπικού για την αναζήτηση των κατάλληλων εταίρων, την επιλογή του ανάλογου προγράμματος που καλύπτει τις ανάγκες της τοπικής ή περιφερειακής αρχής κ.ά.
•  Δικτύωση, συμμετοχή και συνεργασία με πανευρωπαϊκά δίκτυα και κοινοτικά όργανα για την προώθηση ενός έργου ή μιας πρότασης. Η επαφή με γνωστά ευρωπαϊκά δίκτυα τοπικών και περιφερειακών αρχών, στα οποία προσφεύγει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πριν την υλοποίηση ενός Προγράμματος, μπορεί να λειτουργήσει ενισχυτικά σε προτεινόμενο σχέδιο. Καθώς τα περισσότερα δίκτυα είναι θεματικά, γίνεται κατανοητό ότι η συμμετοχή σε κάποιο από αυτά αυξάνει τις πιθανότητες εξασφάλισης κοινοτικής χρηματοδότησης σ’ ένα Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα με τομεακό προσανατολισμό παρόμοιο με εκείνον του δικτύου. 

Επίμετρο

Όπως γίνεται αντιληπτό, για την ανταπόκριση των ελληνικών ΟΤΑ, εν μέσω δημοσιονομικής κρίσης, στις αυξημένες απαιτήσεις του σύγχρονου θεσμικού πλαισίου του «Προγράμματος Καλλικράτη» και τις ανάγκες των σύγχρονων κοινωνιών, η συμμετοχή τους σε ανταγωνιστικά κοινοτικά προγράμματα συνιστά μεν ευκαιρία, αλλά προϋποθέτει και τη δημιουργία κατάλληλων υποστηρικτικών δομών και δικτύων συνεργασίας, στο πλαίσιο ενός στρατηγικού πλαισίου δράσεων (action plan) που θα καλύπτει τις λειτουργικές και αναπτυξιακές ανάγκες, θα ενδυναμώνει τις υποδομές και θα αναβαθμίζει το ανθρώπινο δυναμικό τους.