Εισαγωγή
Tο Κέντρο Ανάπτυξης Εκπαιδευτικής Πολιτικής της ΓΣΕΕ (ΚΑΝΕΠ/ΓΣΕΕ) συντάσσει κάθε χρόνο την «Ετήσια Έκθεση για την Εκπαίδευση», αξιοποιώντας δημοσιοποιημένα στοιχεία των εθνικών, ευρωπαϊκών και διεθνών βάσεων δεδομένων για την εκπαίδευση (ΕΛΣΤΑΤ, EUROSTAT, δίκτυο ΕΥΡΥΔΙΚΗ, OΟΣΑ, UNESCO). Με την στατιστική επεξεργασία των στοιχείων επιχειρείται η συστηματική αποτύπωση των βασικών ποσοτικών χαρακτηριστικών του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος και του ευρωπαϊκού εκπαιδευτικού πλαισίου αναφοράς του (ΕΕ-27)[1].
Στην έκθεση καταγράφονται σημαντικά στοιχεία για την προσχολική εκπαίδευση (παιδικοί σταθμοί και νηπιαγωγεία), με την ανάλυση των δαπανών των νοικοκυριών για αγορές αγαθών και υπηρεσιών προσχολικής εκπαίδευσης. Η αξιοποίηση των στοιχείων της Έρευνας Οικογενειακών Προϋπολογισμών[i], που υλοποιεί κάθε χρόνο η ΕΛΣΤΑΤ, δίνει πολύτιμες πληροφορίες τόσο για την πορεία των σχετικών δαπανών, ειδικά την περίοδο της κρίσης, όσο και για την σύνθεσή τους. Με αυτή την μεθοδολογία οι διαφορετικές κατηγορίες δαπανών προσχολικής εκπαίδευσης, εκφράζουν την πραγματική ζήτηση και έμμεσα τις ανάγκες των οικογενειών για την προσχολική εκπαίδευση των παιδιών τους.
Μεταβολές την περίοδο 2004 – 2015
Το 2015 οι δαπάνες των νοικοκυριών για αγορά αγαθών και υπηρεσιών προσχολικής εκπαίδευσης ήταν 236,9 εκ.€ και αντιστοιχούσαν στο 7,2% των συνολικών δαπανών των νοικοκυριών για αγορά αγαθών και υπηρεσιών εκπαίδευσης, που την ίδια χρονιά ανήλθαν στα 3.305,3 εκ.€. Κατά την περίοδο 2004-2015 καταγράφεται μείωση των δαπανών των νοικοκυριών για αγορά αγαθών και υπηρεσιών προσχολικής εκπαίδευσης κατά -4,8% (15,2 εκ.€) από 364,9 εκ.€ το 2004 σε 236,9 εκ.€ το 2014. Ωστόσο κατά τη διάρκεια της περιόδου εκδηλώνονται σημαντικές αυξομειώσεις.
Συγκεκριμένα την περίοδο 2004-2008 (προ κρίσης) καταγράφεται συνολική αύξηση των δαπανών των νοικοκυριών για αγορά αγαθών και υπηρεσιών προσχολικής εκπαίδευσης κατά 14,2% (51,8 εκ.€) από 364,9 εκ.€ το 2004 σε 416,7 εκ.€ το 2008, ενώ το 2009 καταγράφεται περαιτέρω αύξηση των δαπανών των νοικοκυριών για αγορά αγαθών και υπηρεσιών προσχολικής εκπαίδευσης κατά 27,1% (113 εκ.€) και το 2010 κατά 11,4% (60,1 εκ.€). Συνολικά κατά την περίοδο 2004-2010 καταγράφεται ιδιαίτερα σημαντική αύξηση των δαπανών των νοικοκυριών για αγορά αγαθών και υπηρεσιών προσχολικής εκπαίδευσης κατά 61,7% (225,1 εκ.€) από 364,9 εκ.€ το 2004 σε 590,0 εκ.€ το 2010, που αποτελεί και τη μέγιστη τιμή του δείκτη κατά την περίοδο 2004-2014.
Κατά την επόμενη περίοδο 2010-2015 οι δαπάνες των νοικοκυριών για αγορά αγαθών και υπηρεσιών προσχολικής εκπαίδευσης καταγράφουν σημαντική μείωση κατά -43,2% (179,8 εκ.€) από 590,0 εκ.€ το 2010 σε 236,9 εκ.€ το 2015, που αποτελεί και την ελάχιστη τιμή του δείκτη κατά την περίοδο 2004-2015.
Από την ετήσια μεταβολή των δαπανών των νοικοκυριών για αγορά αγαθών και υπηρεσιών προσχολικής εκπαίδευσης κατά την περίοδο αναφοράς αξίζει να σημειωθεί ότι το υψηλότερο ποσοστό ετήσιας αύξησης του δείκτη καταγράφεται το 2009 (+27,1% έναντι του προηγούμενου έτους), ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό ετήσιας μείωσης καταγράφεται το 2015 (-31,8% έναντι του προηγούμενου έτους).
Καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι τα δύο πρώτα χρόνια της κρίσης – 2009 και 2010 – όταν οι επιπτώσεις της δεν είχαν γίνει εμφανείς (συνειδητοποιηθεί;) στους οικογενειακούς προϋπολογισμούς συνεχίστηκε η αυξητική τάση της προηγούμενης περιόδου (2004 – 2008), ενώ από το 2011 και μετά είχαμε συνεχείς ετήσιες μειώσεις (βλέπε ετήσιους ρυθμούς μεταβολής στον πίνακα).
| Δαπάνες των νοικοκυριών για αγορά αγαθών και υπηρεσιών προσχολικής εκπαίδευσης 2004 – 2014 | ||
| Έτος | Ποσό | Ετήσιος ρυθμός μεταβολής |
| 2004 | 364,9 εκ.€ | – |
| 2005 | 380,3 εκ.€ | +4,2% |
| 2006 | 395,5 εκ.€ | +4,0% |
| 2007 | 412,3 εκ.€ | +4,2% |
| 2008 | 416,7 εκ.€ | +1,1% |
| 2009 | 529,7 εκ.€ | +27,1% |
| 2010 | 589,8 εκ.€ | +11,3% |
| 2011 | 486,5 εκ.€ | -17,5% |
| 2012 | 429,4 εκ.€ | -11,7% |
| 2013 | 380,1 εκ.€ | -11,5% |
| 2014 | 347,4 εκ.€ | -8,6% |
| 2015 | 236,9 εκ. € | -31,8% |
Κατηγορίες δαπανών
Το 2015 οι ετήσιες δαπάνες των νοικοκυριών για αγορά αγαθών και υπηρεσιών προσχολικής εκπαίδευσης (347,4 εκ.€) ταξινομούνται σε έξι κατηγορίες: (1) Υπηρεσίες παιδαγωγών, μπέϊμπυ-σίτερς, παιδοκόμων στην οποία αναλογεί το 20,3% (48,1 εκ.€) των συνολικών δαπανών, (2) Υπηρεσίες τροφών, δίδακτρα βρεφονηπιακών σταθμών ηλικίας έως και 3 ετών στην οποία αναλογεί το 21,2% (50,1 εκ.€), (3) Δίδακτρα παιδικών σταθμών για παιδιά ηλικίας άνω των 3 ετών στην οποία αναλογεί το 35,0% (82,91 εκ.€), (4) Δίδακτρα Νηπιαγωγείου στην οποία αναλογεί το 16,8% (39,7 εκ.€), (5) Δίδακτρα για σχολεία παιδιών με ειδικές ανάγκες (αναλογικά) στην οποία αναλογεί το 0,1% (0,18 εκ.€) και (6) Γενικές αγορές (αναλογικά) στην οποία αναλογεί το 6,6% (15,9 εκ.€).
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι το 76,4% (ή 181,1 εκ.€) των συνολικών ετήσιων δαπανών για υπηρεσίες προσχολικής εκπαίδευσης (οι τρεις πρώτες κατηγορίες) αφορά βρέφη και νήπια ηλικίας μικρότερης των 4-5 ετών, δηλαδή ηλικιακές ομάδες για τις οποίες δεν υφίσταται σαφής παιδαγωγική καθοδήγηση και εποπτεία των αντίστοιχων εκπαιδευτικών μονάδων από το τυπικό εκπαιδευτικό σύστημα, η οποία ασκείται από τους δήμους.
Πρέπει να αναφερθεί ότι εκκρεμεί από το 2009 η εκπόνηση και εφαρμογή παιδαγωγικού προγράμματος για τους παιδικούς και βρεφονηπιακούς σταθμούς των δήμων, όπως προβλέπεται στους νόμους 3801/2009 και 4071/2012.
Κατά την τριετία 2013-2015 και στις 6 κατηγορίες δαπανών των νοικοκυριών για αγορά αγαθών και υπηρεσιών προσχολικής εκπαίδευσης καταγράφεται μείωση, με τη μεγαλύτερη να σημειώνεται στη κατηγορία «Δίδακτρα για σχολεία παιδιών με ειδικές ανάγκες» (-58,3%) και ακολουθούν: «Υπηρεσίες παιδαγωγών, μπέϊμπυ-σίτερς, παιδοκόμων» (-48,9%), «Δίδακτρα παιδικού σταθμού για παιδιά ηλικίας άνω των 3 ετών» (-37,6%), Γενικές αγορές (-36,8%), «Υπηρεσίες τροφών, δίδακτρα βρεφονηπιακών σταθμών ηλικίας έως και 3 ετών» (-31,5%), «Δίδακτρα Νηπιαγωγείου» (-26,7%).
Ανάλυση δαπανών
- Υπηρεσίες παιδαγωγών, μπέϊμπυ-σίτερς, παιδοκόμων: Το ποσοστό συμμετοχής της κατηγορίας αυτής στις συνολικές δαπάνες τα τρία αυτά χρόνια αυξομειώθηκε (24,8% το 2013, 19,1% το 2014, 20,3% το 2015), Μέσα στην τριετία καταγράφηκε μείωση 48,9%. Δεδομένου ότι μεγάλο τμήμα των υπηρεσιών αυτών καλύπτεται από την ευρύτερη οικογένεια και κοινωνικά δίκτυα (γείτονες, φίλοι), τόσο τα απόλυτα ποσά, όσο και η αναλογία τους στις συνολικές δαπάνες κρίνονται σημαντικά. Ουσιαστικά καταγράφεται κενό στην παροχή ανάλογων υπηρεσιών (δημιουργική απασχόληση, φύλαξη και φροντίδα κ.α.) προς τα μικρά παιδιά αλλά ένα μεγάλο τμήμα τους δεν καταγράφεται.
- Υπηρεσίες τροφών, δίδακτρα βρεφονηπιακών σταθμών για παιδιά κάτω των 3 ετών: Το ποσοστό συμμετοχής της κατηγορίας αυτής στις συνολικές δαπάνες τα τρία αυτά χρόνια κινήθηκε αυξητικά (19,3% το 2013, 24,9% το 2014, 21,2% το 2015). Μέσα στην τριετία καταγράφηκε μείωση 31,5%. Είναι πιθανό ένα τμήμα της μείωσης να οφείλεται στο κουπόνι επιδότησης (voucher). Δεδομένης της μεγάλης έλλειψης σε βρεφικά τμήματα, στους δημοτικούς και ιδιωτικούς σταθμούς, είναι σαφές ότι η σχετική ζήτηση από πλευράς οικογενειών δεν καλύπτεται και ένα τμήμα της εντάσσεται στην πρώτη κατηγορία.
- Δίδακτρα παιδικών σταθμών για παιδιά άνω των 3 ετών: Το ποσοστό συμμετοχής της κατηγορίας αυτής στις συνολικές δαπάνες τα τρία αυτά χρόνια παρέμεινε σταθερό (35,0% το 2013, 34,0% το 2014, 35,0% το 2015). Μέσα στην τριετία καταγράφηκε μείωση 37,6%. Είναι πιθανό ένα τμήμα της μείωσης του απόλυτου ποσού να οφείλεται στο κουπόνι επιδότησης (voucher). Αποτελεί την μεγαλύτερη κατηγορία δαπανών στην προσχολική εκπαίδευση, αφού απορροφά μόνιμα πάνω από το ένα τρίτο του συνόλου. Η οικονομική επιβάρυνση των γονέων είναι σημαντική, κυρίως στους ιδιωτικούς παιδικούς σταθμούς, ενώ είναι καταγεγραμμένο ότι και σε αυτή την ηλικιακή ομάδα (3 και 4 ετών) υπάρχουν μεγάλες ελλείψεις σε παιδικούς σταθμούς.
- Δίδακτρα νηπιαγωγείου: Το ποσοστό συμμετοχής της κατηγορίας αυτής στις συνολικές δαπάνες κινήθηκε αυξητικά μέσα στην τριετία (14,2% το 2013, 15,3% το 2014, 16,8% το 2015). Την περίοδο αυτή σημειώθηκε μείωση 26,7%. Οι δαπάνες αυτές αφορούν δίδακτρα προς τα ιδιωτικά νηπιαγωγεία που λειτουργούν είτε αυτοτελώς είτε σε ιδιωτικούς παιδικούς σταθμούς. Αποτελεί μεσαία κατηγορία δαπανών στην προσχολική εκπαίδευση που έχει μειωθεί σημαντικά λόγω της κρίσης, ενώ τα δημόσια νηπιαγωγεία εξασφαλίζουν την δωρεάν εκπαίδευση στην πλειοψηφία των παιδιών άνω των πέντε (5) ετών και σε ένα σημαντικό τμήμα των προνηπίων.
- Δίδακτρα σχολείων παιδιών με ειδικές ανάγκες: Το ποσοστό συμμετοχής της κατηγορίας αυτής στις συνολικές δαπάνες αποτελεί το 0,1%, σταθερό μέσα στην τριετία. Την περίοδο αυτή σημειώθηκε μεγάλη μείωση 58,3%. Αποτελεί την μικρότερη κατηγορία δαπανών στην προσχολική εκπαίδευση που επιπλέον έχει μειωθεί σημαντικά λόγω της κρίσης. Δεδομένης της μεγάλης έλλειψης σε βρεφονηπιακούς σταθμούς ολοκληρωμένης φροντίδας και σε νηπιαγωγεία ειδικής αγωγής, είναι βέβαιο ότι το ελάχιστο αυτό ποσό δεν εκφράζει την υπαρκτή ζήτηση για ανάλογες υπηρεσίες.
- Γενικές αγορές: Το ποσοστό συμμετοχής της κατηγορίας αυτής στις συνολικές δαπάνες κινήθηκε στα ίδια επίπεδα μέσα στην τριετία (6,6% το 2013 και το 2014, 6,7% το 2015). Την περίοδο αυτή σημειώθηκε μείωση 36,8%.
Συμπεράσματα
- Τα δίδακτρα – τροφεία που πληρώνουν οι γονείς κυρίως στους ιδιωτικούς, αλλά και στους δημοτικούς παιδικούς – βρεφονηπιακούς σταθμούς αποτελούν την σημαντικότερη δαπάνη των νοικοκυριών για αγορά αγαθών και υπηρεσιών προσχολικής εκπαίδευσης. Οι δύο αυτές κατηγορίες το 2015 φθάνουν το 56% των συνολικών δαπανών και σε απόλυτο ποσό τα 133 εκ.€. Παρά την ύπαρξη του κουπονιού επιδότησης (voucher), τα έξοδα αυτά συνεχίζουν να αποτελούν ένα ιδιαίτερα σημαντικό ποσό για τους οικογενειακούς προϋπολογισμούς.
Η συνέχιση της Δράσης “Εναρμόνιση Οικογενειακής και Επαγγελματικής ζωής”, η αύξηση του προϋπολογισμού της, η βελτίωση των προϋποθέσεων ένταξης θα βοηθήσουν ουσιαστικά τα πτωχά αλλά και μεσαίου εισοδήματος νοικοκυριά, ώστε τα παιδιά τους να απολαμβάνουν ποιοτικές υπηρεσίες προσχολικής αγωγής και φροντίδας. Στο πλαίσιο αυτό η αύξηση του προϋπολογισμού και των ωφελούμενων μητέρων το έτος 2017-18 και το 2018-9 αποτελούν θετική εξέλιξη.
- Παρά την σημαντική οικονομική επιβάρυνση των νοικοκυριών, καταγράφονται σημαντικές ελλείψεις τόσο σε παιδικούς αλλά κυρίως τους βρεφονηπιακούς σταθμούς, ενώ για τα μικρά παιδιά με ειδικές ανάγκες η προσχολική αγωγή και φροντίδα είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Το πρόγραμμα χρηματοδότησης του Υπουργείου Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης με σκοπό την ίδρυση και λειτουργία νέων τμημάτων βρεφικής, παιδικής και βρεφονηπιακής φροντίδας είναι ιδιαίτερα σημαντικό.
| Ετήσιες δαπάνες των νοικοκυριών για αγορά αγαθών / υπηρεσιών προσχολικής εκπαίδευσης ανά κατηγορία δαπάνης την περίοδο 2013-2015 | ||||||||||
| Κατηγόρια δαπάνης (€) |
2013 (σύγκριση με 2012) | 2014 | 2015 | Μεταβολή τριετίας | ||||||
| Ποσό | Ανα-λογία | Μετα-βολή | Ποσό | Ανα-λογία | Μετα-βολή | Ποσό | Ανα-λογία | Μετα-βολή | ||
| Σύνολο | 380.127.580 | 100% | -11,5% | 347.360.814 | 100% | -8,6% | 236.895.041 | 100% | -27,6% | -37,7% |
| Υπηρεσίες παιδαγωγών, μπέϊμπυ-σίτερς, παιδοκόμων | 94.258.297 | 24,8% | 4,8% | 66.508.054 | 19,1% | -29,4% | 48.125.359 | 20,3% | -27,6% | -48,9% |
| Υπηρεσίες τροφών, δίδακτρα βρεφονηπιακών σταθμών για παιδιά < 3 ετών | 73.200.592 | 19,3% | -19,0% | 86.361.204 | 24,9% | 18,0% | 50.109.910 | 21,2% | -42,0% | -31,5% |
| Δίδακτρα παιδικών σταθμών για παιδιά > 3 ετών | 132.864.089 | 35,0% | -13,1% | 118.126.245 | 34,0% | -11,1% | 82.854.999 | 35,0% | -29,9% | -37,6% |
| Δίδακτρα νηπιαγωγείου | 54.148.383 | 14,2% | -23,1% | 53.107.177 | 15,3% | -1,9% | 39.691.018 | 16,8% | -25,3% | -26,7% |
| Δίδακτρα σχολείων παιδιών μεα (αναλογικά) | 466.779 | 0,1% | -26,7% | 389.122 | 0,1% | -16,6% | 194.486 | 0,1% | -51,2% | -58,3% |
| Γενικές αγορές (αναλογικά) | 25.189.439 | 6,6% | 0,3% | 22.859.212 | 6,6% | -9,2% | 15.919.269 | 6,7% | -30,4% | -36,8% |
Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ – Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών 2004-2013 Επεξεργασία: ΚΑΝΕΠ/ΓΣΕΕ και ίδιοι υπολογισμοί
[1] Από την εισαγωγή της έκδοσης
[i] Τα στοιχεία για τις δαπάνες των νοικοκυριών για αγορά αγαθών και υπηρεσιών εκπαίδευσης προέρχονται από την Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών (ΕΟΠ), η οποία μέχρι το 2008 πραγματοποιούνταν ανά τετραετία από την ΕΛΣΤΑΤ και μετά σε ετήσια βάση. Ο σχεδιασμός η δομή και η διενέργεια της Έρευνας είναι κοινή σε όλες τις χώρες κράτη-μέλη της ΕΕ. Τα στοιχεία βασίζονται στις αντίστοιχες ΕΟΠ των ετών 2004, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, ενώ για τα έτη του μεσοδιαστήματος 2005, 2006 και 2007 έχει γίνει αναγωγή των δαπανών με βάση την ετήσια συνολική μεταβολή του Δείκτη Τιμών Καταναλωτή.
Με βάση τα στατιστικά δεδομένα της ΕΟΠ του 2004 και 2008 το ΚΑΝΕΠ/ΓΣΕΕ δημοσίευσε σχετικές μελέτες (2006 και 2010), στις οποίες απομόνωσε όλες τις άμεσες και έμμεσες δαπάνες (κωδικούς δαπανών) για αγορά αγαθών και υπηρεσιών εκπαίδευσης, τόσο στην τυπική, όσο και στην άτυπη μορφή της, και κατέληξε σε 31 συνολικά κωδικούς δαπάνης για αγορά αγαθών και υπηρεσιών εκπαίδευσης, οκτώ (8) παραπάνω από τους 23 κωδικούς δαπάνης για την εκπαίδευση της ΕΛΣΤΑΤ. Οι επιπλέον κωδικοί δαπάνης που αφορούν και την προσχολική εκπαίδευση, εντάσσονται στις κατηγορίες Υπηρεσίες παιδαγωγών, μπέιμπυ-σίτερς και παιδοκόμων, Γενικές αγορές (αγορά βιβλίων, εγχειριδίων βοηθημάτων, λεξικών, γραφική ύλη και είδη σχεδιάσεως) και Δίδακτρα για σχολεία παιδιών με ειδικές ανάγκες. Στις δύο τελευταίες ο επιμερισμός ανά βαθμίδα εκπαίδευσης έχει γίνει αναλογικά προς τον μαθητικό/ φοιτητικό πληθυσμό των βαθμίδων, στις οποίες αναφέρεται.