Παρόλο που είναι ακόμη πολύ νωρίς, ορισμένες εκτιμήσεις διεθνών οργανισμών για τον αντίκτυπο της κρίσης COVID19 στη χρηματοδότηση των τοπικών και περιφερειακών αρχών, δημιουργούν μία ανησυχητική εικόνα. Σε πολλές χώρες η κατάσταση είναι κρίσιμη και η υποστήριξη από τις κεντρικές κυβερνήσεις θα είναι απολύτως ζωτικής σημασίας για τη συνέχιση των δημοτικών υπηρεσιών σε ορισμένες πόλεις ή δήμους.
Του Ράλλη Γκέκα
Δρ. Οικονομικών ΤΑ
Η πανδημία αποτέλεσε μία ακόμα ευκαιρία ώστε η αποκέντρωση και η Τοπική Αυτοδιοίκηση να επιδείξει διεθνώς τα πλεονεκτήματα της. Όσες χώρες αγνόησαν το ρόλο και την ετοιμότητα των τοπικών αρχών στην έγκαιρη ανταπόκριση, αναγκάστηκαν αργότερα να αναγνωρίσουν δημόσια, πόσο δαπανηρή ήταν αυτή η «παράληψη». Για παράδειγμα, στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο Τζέρεμι Χαντ, πρώην υπουργός Υγείας και νυν πρόεδρος της κοινοβουλευτικής επιτροπής υγείας, διεπίστωσε ότι: «Ένας από τους λόγους για τους οποίους χρειάστηκε πολύς χρόνος για να αυξηθούν τα test, είναι επειδή όλα έγιναν κεντρικά. Νομίζω ότι ένα από τα μαθήματα που θα μπορούσαμε να αντλήσουμε είναι ότι πρέπει να εμπιστευτούμε την Τοπική Αυτοδιοίκηση…» ( UNCDF 2020)
Οι παρεμβάσεις της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, αλλά και η προετοιμασία της για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα, έχουν καταστεί αντικείμενο πολλαπλών επιστημονικών ερευνών από διεθνείς οργανισμούς, όπως ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Αλληλοβοήθειας (ΟΟΣΑ), τα Ηνωμένα Έθνη (UNCDF), το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Δήμων και Περιφερειών (CEMR). Oι μελέτες αυτές δεν προσεγγίζουν απλώς το σημαντικό ρόλο των Δήμων και Περιφερειών στην αντιμετώπιση της πανδημίας, αλλά προσανατολίζονται και στην επόμενη μέρα. Στην προσπάθεια δηλαδή που θα πρέπει να καταβληθεί, από όλους τους φορείς και κυρίως από την Τοπική Αυτοδιοίκηση, για να μετριαστούν οι επιπτώσεις από την υγειονομική κρίση και την επερχόμενη ύφεση. Για το λόγο αυτό εξάγουν συμπεράσματα και προτείνουν λύσεις και πολιτικές.
Στο άρθρο που ακολουθεί θα καταβληθεί προσπάθεια να συγκεραστούν ευρήματα και συμπεράσματα από πρόσφατες μελέτες διεθνών οργανισμών, με στόχο να εμπλουτιστεί η σύγχρονη αυτοδιοικητική σκέψη με την διεθνή εμπειρία και να εξειδικευτούν ιδέες και προτάσεις εφαρμοσμένων πολιτικών των διεθνών οργανισμών, στην Ελληνική πραγματικότητα. Στο πρώτο μέρος του άρθρου παρουσιάζονται συνοπτικά οι οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας. Στο δεύτερο παρουσιάζεται ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της πανδημίας, που ήταν η ασύμμετρη χωρική της εξάπλωση. Στο τρίτο μέρος περιγράφονται, σύμφωνα με τους διεθνείς οργανισμούς και την παγκόσμια εμπειρία, οι επιπτώσεις της πανδημίας στα οικονομικά των ΟΤΑ και τέλος καταβάλλεται προσπάθεια ώστε οι προτάσεις για εφαρμογή πολιτικών, που διατυπώθηκαν πρόσφατα από τον ΟΗΕ, να εξειδικευτούν στην Ελληνική πραγματικότητα.
Οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας
Οι οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας είναι πολύ δύσκολο να υπολογιστούν. Σε ένα ραγδαία μεταβαλλόμενο περιβάλλον, είναι εξαιρετικά δύσκολο να ποσοτικοποιηθεί το ακριβές μέγεθος των επιπτώσεων στο ΑΕΠ, αλλά, σύμφωνα με τους διεθνείς οργανισμούς, είναι σαφές ότι τα μέτρα του απαγορευτικού (lockdown), συνεπάγονται σημαντικούς περιορισμούς στο επίπεδο της παραγωγής, των οικιακών δαπανών, των επενδύσεων και του διεθνούς εμπορίου. Οι συνέπειες στο ΑΕΠ θα εξαρτηθούν από πολλούς παράγοντες, όπως το μέγεθος και η διάρκεια της περιόδου των απαγορεύσεων, η έκταση της μειωμένης ζήτησης αγαθών και υπηρεσιών και η ταχύτητα με την οποία θα τεθεί σε ισχύ η σημαντική στήριξη της δημοσιονομικής πολιτικής. Ωστόσο, είναι σαφές ότι ο αντίκτυπος του απαγορευτικού θα αποδυναμώσει σημαντικά τις προοπτικές βραχυπρόθεσμης ανάπτυξης.
Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, η κλίμακα της εκτιμώμενης μείωσης του επιπέδου παραγωγής είναι τέτοια που ισοδυναμεί με μείωση της ετήσιας αύξησης του ΑΕΠ έως 2 εκατοστιαίες μονάδες, για κάθε μήνα που συνεχίζονται τα αυστηρά μέτρα απαγόρευσης. Ενδιαφέρον στοιχείο για τη χώρα μας είναι η πρόβλεψη ότι η επίδραση στο δημόσιο τομέα θα μπορούσε να είναι σημαντική, ιδίως σε χώρες που ήταν ήδη υπερχρεωμένες, πριν από το COVID-19.
Οι περισσότεροι τομείς της οικονομίας αναμένεται να επηρεαστούν, αφού έχουν διαταραχθεί: οι παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού, η ζήτηση για εισαγόμενα αγαθά και υπηρεσίες, η μείωση του διεθνούς τουρισμού και των επαγγελματικών ταξιδιών. Οι Μικρές και Μεσαίες Επιχειρήσεις (ΜΜΕ), παραμένουν περισσότερο ευάλωτες στις επιπτώσεις της πανδημίας. Η μείωση της απασχόλησης επιταχύνεται και ο αριθμός των αιτούντων βοήθεια έχει αρχίσει να αυξάνεται σημαντικά.
Οι οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας όμως δεν κατανέμονται ισομερώς σε όλους τους κλάδους της οικονομίας. Κλάδοι που αναμένεται να πληγούν ιδιαίτερα είναι ο τουρισμός, το λιανικό και χονδρικό εμπόριο, οι ελεύθεροι επαγγελματίες καθώς και κτηματομεσιτικές υπηρεσίες.
Ακόμη και όταν αρχίσουν να χαλαρώνουν τα μέτρα, η έκταση της ανάκαμψης θα εξαρτηθεί από την αποτελεσματικότητα των πολιτικών δράσεων, που θα ληφθούν για τη στήριξη των εργαζομένων και των εταιρειών και του βαθμού επανόδου της εμπιστοσύνης στην οικονομία.
Οι ασύμμετρες χωρικές επιπτώσεις της πανδημίας
Ο χωρικός αντίκτυπος της κρίσης του COVID-19 παρουσιάζεται ιδιαίτερα έντονος. Καταρχήν, από ότι φαίνεται, οι πόλεις είναι τα πρώτα θύματα του. Οι πόλεις είναι πυκνοκατοικημένες περιοχές, όπου οι άνθρωποι ζουν και συναθροίζονται, διευκολύνοντας έτσι την εξάπλωση του ιού. Οι πόλεις, συχνά λειτουργούν ως κόμβοι διακρατικών επιχειρήσεων και μετακινήσεων, ενισχύοντας τον κίνδυνο της πανδημίας, μέσω της αυξημένης ανθρώπινης επαφής. Για παράδειγμα, στην Ιαπωνία, αναφέρεται ότι ένα χειμερινό φεστιβάλ (Σαπόρο) και ένα κλαμπ ζωντανής μουσικής (Οζάκα), έγιναν συστάδες από τις οποίες ο COVID-19 εξαπλώθηκε σε ένα μεγάλο πλήθος. Αρκετές θρησκευτικές συγκεντρώσεις επίσης, σε πόλεις οδήγησαν στην εξάπλωση του ιού ( Κουάλα Λουμπούρ (Μαλαισία) στο Daegu (Κορέα)).
Επιπλέον, οι πόλεις χαρακτηρίζονται από οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες. Περιοχές με περιορισμένο εισοδηματικό επίπεδο, είναι δυνητικά πιο ευάλωτες στην εξάπλωση του ιού από ότι περιοχές που διαθέτουν καλύτερες πολεοδομικές και οικιστικές συνθήκες και είναι αραιοκατοικημένες.
Τα επίπεδα ρύπανσης, τα οποία είναι υψηλότερα στις πόλεις, είναι επίσης ένας παράγοντας που προκαλεί βλάβη στους πνεύμονες και την καρδιοαγγειακή λειτουργία και ευθύνονται για τουλάχιστον 7 εκατομμύρια πρόωρους θανάτους το χρόνο. Οι κάτοικοι με προϋπάρχουσες αναπνευστικές επιβαρύνσεις, όπως το άσθμα ή η χρόνια βρογχίτιδα, είναι πιο ευάλωτοι στο COVID-19.
Ο οικονομικός αντίκτυπος της κρίσης διαφέρει επίσης μεταξύ των περιφερειών και πόλεων, ανάλογα με την έκθεσή τους σε τομείς που συνδέονται με το εμπόριο και παγκόσμιες αλυσίδες. Για παράδειγμα, οι περιοχές που εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την τουριστική βιομηχανία, αναμένεται να επηρεαστούν περισσότερο από άλλες περιοχές. Διεθνείς αναλύσεις επισημαίνουν ότι οι πρωτεύουσες και οι μητροπολιτικές περιοχές παρουσιάζουν σχετικά υψηλότερο κίνδυνο από άλλες περιοχές.
Όσο περισσότερο διαρκούν τα μέτρα περιορισμού, τόσο μεγαλύτερος θα είναι ο κίνδυνος για τις περιφερειακές οικονομίες. Μελέτες του ΟΟΣΑ δείχνουν ότι για την ανάκαμψη των περιοχών, μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008, χρειάστηκε πολύς χρόνο. Σε περισσότερο από το 40% των περιφερειών του ΟΟΣΑ και της ΕΕ, ακόμη και επτά χρόνια μετά την έναρξη της κρίσης, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ ήταν χαμηλότερο από τα αντίστοιχα επίπεδα πριν από την κρίση.
Προφανώς, τα συμπεράσματα αυτά δεν ισχύουν για τη χώρα μας, η οποία ακόμα δεν έχει συνέλθει από τις επιπτώσεις της δημοσιονομικής κρίσης. Ιδιαίτερα τα οικονομικά μεγέθη της Τοπικής Αυτοδιοίκησης του 2009 δεν μπορούν να συγκριθούν με τα περιορισμένα οικονομικά μεγέθη της Ελληνικής Τοπικής Αυτοδιοίκησης του 2020
Οι επιπτώσεις της πανδημίας στα οικονομικά των ΟΤΑ
Παρόλο που είναι ακόμη πολύ νωρίς, ορισμένες εκτιμήσεις διεθνών οργανισμών για τον αντίκτυπο της κρίσης COVID19 στη χρηματοδότηση των τοπικών και περιφερειακών αρχών, δημιουργούν μία ανησυχητική εικόνα. Σε πολλές χώρες η κατάσταση είναι κρίσιμη και η υποστήριξη από τις κεντρικές κυβερνήσεις θα είναι απολύτως ζωτικής σημασίας για τη συνέχιση των δημοτικών υπηρεσιών σε ορισμένες πόλεις ή δήμους.
Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Δήμων και Περιφερειών (CEMR) πραγματοποίησε πρόσφατα έρευνα στα μέλη του, σχετικά με τις οικονομικές επιπτώσεις της κρίσης στους ευρωπαϊκούς δήμους. Την προηγούμενη εβδομάδα ανακοινώθηκαν τα πρώτα αποτελέσματα της έρευνας αυτής. Σύμφωνα με την έρευνα του CEMR:
– Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η συνολική προβλεπόμενη οικονομική πίεση, κατά το έτος 2020/21, ως αντίκτυπος του COVID-19, συμπεριλαμβανομένων των πιέσεων κόστους, των χαμένων εσόδων και των ευκαιριών εξοικονόμησης, θα κυμανθεί μεταξύ 9,6 και 12,8 δισεκατομμυρίων λιρών, σε εθνικό επίπεδο.
– Στη Γαλλία, οι ειδικοί εκτιμούν ότι ο αντίκτυπος για τις τοπικές και περιφερειακές αρχές θα είναι περίπου 14 δισεκατομμύρια ευρώ, για την περίοδο 2020-2021
– Στην Ισπανία, οι 8.000 δήμοι θα μπορούσαν να μεταβούν από πλεόνασμα 0,3% του ΑΕΠ το 2019, στο 0% του ΑΕΠ το 2020, σύμφωνα με το λιγότερο δυσμενές σενάριο και έλλειμμα -0,1% του ΑΕΠ, σύμφωνα με το πιο δυσμενές σενάριο.
Εκτός από τις επιπτώσεις που ποικίλλουν ανάλογα με τις τοπικές ιδιαιτερότητες, θα πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη τις διαφορετικές βαθμίδες αυτοδιοίκησης, τη διάρθρωση των εσόδων τους και τη φύση και έκταση των αρμοδιοτήτων τους. Έτσι, στο Ηνωμένο Βασίλειο, τα περιφερειακά συμβούλια εκτίθενται περισσότερο σε απώλειες εισοδήματος, ενώ τα δημοτικά συμβούλια αντιμετωπίζουν κυρίως πιέσεις κόστους, σε τομείς όπως η κοινωνική φροντίδα ενηλίκων και οι υπηρεσίες που απευθύνονται σε παιδιά.
Στη χώρα μας, η εξάρτηση των περιφερειών από τις κρατικές επιχορηγήσεις είναι σχεδόν καθολική, ενώ το κόστος υπηρεσιών κοινωνικής πρόνοιας περιορισμένο. Αντίθετα, στους Ελληνικούς Δήμους τα ίδια έσοδα καλύπτουν ένα μεγάλο (όχι πλειοψηφικό), ποσοστό των εσόδων τους και οι αρμοδιότητες τους, όπως και η αύξηση της ζήτησης συγκεκριμένων δημοτικών υπηρεσιών, κυρίως αλλά όχι μόνο, κοινωνικών, λόγω της πανδημίας, είναι ιδιαίτερα πιεστική.
Η Ευρωπαϊκή εμπειρία από την οικονομική κρίση του 2008, καταδεικνύει ότι οι ΟΤΑ θα χρειαστούν χρόνο για να ανακάμψουν οικονομικά. Ένας επίσης σημαντικός κίνδυνος είναι η μείωση των τοπικών δημόσιων επενδύσεων για το επόμενο έτος. Επισημαίνεται ότι οι τοπικές επενδύσεις θεωρούνται βασικός παράγοντας ανάσχεσης της ανεργίας.
Οι επιπτώσεις στα έσοδα της ΤΑ
Σημαντικές απώλειες εσόδων αναμένονται στις περισσότερες χώρες. Όπως είναι γνωστό οι χρηματοδοτικοί πόροι της ΤΑ είναι:
- Τα ίδια έσοδα
- Οι επιχορηγήσεις και
- Ο δανεισμός.
Στην έρευνα του CEMR επιβεβαιώθηκε ότι σχεδόν σε όλη την Ευρώπη τα έσοδα της ΤΑ επλήγησαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας.
Από τις πρώτες εκτιμήσεις της κατάστασης, στην Αυστρία η μείωση των δημοτικών εσόδων εκτιμάται μεταξύ 900 εκατομμυρίων και 2 δισεκατομμυρίων ευρώ, ενώ στη Γερμανία ανακοινώνεται μείωση 20 δισεκατομμυρίων ευρώ στα εισοδήματα των Δήμων. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η απώλεια εισοδήματος σε τοπικό επίπεδο κινείται μεταξύ 10,5 και 12,5 δισεκατομμυρίων λιρών.
Η πρώτη αιτία στις απώλειες εισοδήματος της Ευρωπαϊκής ΤΑ οφείλεται στον περιορισμό των φορολογικών της εσόδων. Σημαντική επίσης απώλεια σημειώνεται λόγω του περιορισμού των εισπράξεων από τέλη που σχετίζονται με δημοτικές υπηρεσίες και εγκαταστάσεις. Η μείωση της οικονομικής δραστηριότητας, της απασχόλησης και της κατανάλωσης θα μπορούσε να επηρεάσει την απόδοση πολλών φόρων, όπως ο φόρος Εισοδήματος Φυσικών και Νομικών Προσώπων και ο Φόρος Προστιθέμενης Αξίας (ΦΠΑ). Στην πραγματικότητα, η μείωση της κατανάλωσης και του εισοδήματος μεταξύ νοικοκυριών και επιχειρήσεων, θα μειώσει αυτόματα τις εισπράξεις από αυτούς τους φόρους.
Υπενθυμίζεται ότι και οι δύο αυτοί φόροι χρηματοδοτούν το καλάθι των ΚΑΠ. Μία μείωση των φορολογικών τους εσόδων θα αντικατοπτρίσει μείωση των εσόδων που δικαιούται η Ελληνική ΤΑ.
Επίσης ο ΟΟΣΑ εκτιμά ότι επιπλέον μέτρα, όπως φορολογικές ελαφρύνσεις, απαλλαγές, αναβολές και μείωση των συντελεστών, στο πλαίσιο των πακέτων ανάκαμψης, που αποφασίζουν οι κυβερνήσεις, ως αντικυκλικά φορολογικά μέτρα, θα επηρεάσουν αρνητικά την πορεία των φορολογικών εσόδων των ΟΤΑ. Τα μέτρα αυτά αναμένεται να οδηγήσουν σε μείωση των φορολογικών εσόδων της ΤΑ.
Περιορισμό εσόδων δεν θα αντιμετωπίσουν μόνο οι δήμοι, αλλά και τα Νομικά τους Πρόσωπα και οι δημοτικές επιχειρήσεις. Το γεγονός αυτό δημιουργεί επιπλέον πιέσεις στα οικονομικά των δήμων. Επιπλέον, λόγω της πανδημίας, περιορίστηκαν συμπληρωματικά έσοδα, που είχαν οι δήμοι από εισιτήρια, πωλητήρια κλπ σε χώρους πολιτισμού και αθλητισμού. Τέλος, τα έσοδα από την κινητή και ακίνητη περιουσία θα μπορούσαν να επηρεαστούν λόγω της μείωσης ενοικίου και των χαμηλότερων εσόδων από δικαιώματα, που προκύπτουν από την ύφεση.
Κρατικές επιχορηγήσεις προς την ΤΑ
Ένα πρώτο συμπέρασμα που προκύπτει από την έρευνα του CEMR, αν και είναι αρκετά νωρίς για οριστικά συμπεράσματα, είναι ότι η Ευρωπαϊκή ΤΑ εκτιμά ότι η οικονομική βοήθεια από το κεντρικό κράτος είναι περιορισμένη και δεν επαρκεί για την αντιστάθμιση των απωλειών εσόδων και την αύξηση των δαπανών.
Οι επιπτώσεις στις δαπάνες της ΤΑ
Η Ευρωπαϊκή ΤΑ αντιμετωπίζει σημαντική αύξηση των δαπανών, λόγω της πανδημίας. Οι ΟΤΑ προσπαθούν να χρηματοδοτήσουν σημαντικές δαπάνες για την αντιμετώπιση της κρίσης. Πιο συγκεκριμένα, στην έρευνα του CEMR, αρκετοί ερωτηθέντες (Σλοβενία, Γερμανία, Πορτογαλία, Τουρκία, Γαλλία, Βέλγιο), επεσήμαναν το σημαντικό κόστος για τον προστατευτικό εξοπλισμό και άλλα μέτρα υγιεινής (καθαρισμός, απολύμανση και απολύμανση δρόμων, δημόσιων χώρων, δημοτικών οχημάτων, εμπορευματοκιβωτίων και οχημάτων συλλογής απορριμμάτων κ.λπ.).
Οι αρμοδιότητες των υπηρεσιών υγείας διαφέρουν σε κάθε χώρα, αλλά σε ορισμένες χώρες, οι δήμοι συνέβαλαν όχι μόνο στην αγορά προστατευτικού εξοπλισμού για τον πληθυσμό και το υγειονομικό προσωπικό, αλλά υποστήριξαν και άμεσα χρηματοδοτικά, νοσοκομεία και ιδρύματα υγείας (Πορτογαλία, Βέλγιο).
Οι περισσότεροι Ευρωπαϊκοί ΟΤΑ, εξασφάλισαν ισχυρότερη κοινωνική υποστήριξη στους πληθυσμούς. Μερικά παραδείγματα κοινωνικών μέτρων είναι:
– προμήθεια γευμάτων και παραδόσεις φαγητού και φαρμάκων από το σπίτι,
– ψυχολογική υποστήριξη,
– ταμείο έκτακτης ανάγκης για τους πιο ευάλωτους πληθυσμούς,
– διαμονή επαγγελματιών υγείας και ατόμων σε απομόνωση, κέντρα υποδοχής με ενισχυμένα μέτρα υγιεινής για άστεγους,
– παροχή ψηφιακών τεχνολογικών μέσων, για εξ αποστάσεως εκπαίδευση σε μαθητές χωρίς πρόσβαση στις νέες απαιτήσεις του σχολείου, καθώς και παροχή εκπαιδευτικών ιδρυμάτων για την υποδοχή παιδιών των εργαζομένων σε βασικές υπηρεσίες και επαγγέλματα.
Άλλα κέντρα κόστους που έπρεπε να αντιμετωπίσουν οι Ευρωπαϊκές ΤΑ είναι:
– Κόστος που σχετίζεται με την ακύρωση πολλών εκδηλώσεων, συμπεριλαμβανομένων παραστάσεων και φεστιβάλ, μέχρι το τέλος του καλοκαιριού ή ακόμη και μέχρι το φθινόπωρο. Οι ΟΤΑ πρέπει να αναλάβουν τα έξοδα που σχετίζονται με τις συμβάσεις, χωρίς να αναμένουν τα έσοδα (Γαλλία)
– Κόστος που σχετίζεται με την εφαρμογή μέτρων – κλείσιμο των δημόσιων χώρων και το διαφορετικό τρόπο διαχείρισης αποβλήτων κ.λπ.
– Υποστήριξη τοπικών επιχειρήσεων, ανεξάρτητων εργαζομένων ή μη κερδοσκοπικών ενώσεων, στον τομέα της κοινωνικής υποστήριξης, των πολιτιστικών ή αθλητικών δραστηριοτήτων (Βέλγιο, Πορτογαλία)
– Υποστήριξη της δημοτικής αστυνομίας, για τη διασφάλιση της εφαρμογής μέτρων αποκλεισμού και φυσικής απόστασης (Βέλγιο)
– αυξημένος προϋπολογισμός δημόσιας επικοινωνίας, για την ενημέρωση του πληθυσμού για μέτρα που εφαρμόζονται στην πόλη ή τον δήμο, καθώς και για την ενθάρρυνση των πολιτών να επιστρέψουν στα κέντρα της πόλης στο τέλος των μέτρων αποκλεισμού. (Βέλγιο)
– Επέκταση σε τακτικές δημόσιες υπηρεσίες
Παρατηρείται μία σημαντική συνολική αύξηση του απροσδόκητου κόστους της ΤΑ, λόγω της πανδημίας .
Μεγάλη μείωση των εσόδων, σε συνδυασμό με τη συνεχή αύξηση των δαπανών, θα μπορούσε να οδηγήσει σε αύξηση των ελλειμμάτων, όπως συνέβη, στην Ευρωπαϊκή ΤΑ το 2007-2008. Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, μια κρίση στις αγορές κεφαλαίων χρέους θα μπορούσε να επηρεάσει το τρέχον απόθεμα χρέους της Ευρωπαϊκής ΤΑ. Θα μπορούσε επίσης να επηρεάσει την πρόσβαση σε νέο δανεισμό από τους ΟΤΑ, οι οποίοι μπορεί να αποδυναμωθούν, όσον αφορά στη χαμηλότερη δημοσιονομική απόδοση και την πιστοληπτική τους ικανότητα.
Στον τομέα αυτό η κατάσταση της Ελληνικής ΤΑ είναι τελείως διαφορετική. Όχι μόνο παρουσιάζει από τα μικρότερα δημοσιονομικά χρέη στην Ευρωπαϊκή ΤΑ αλλά και κάθε χρόνο καλείται να προσφέρει στον Κρατικό Προϋπολογισμό πλεονάσματα. Σημαντικό στοιχείο, με δεδομένη την αναστολή εφαρμογής του Προγράμματος Σταθερότητας και Ανάπτυξης, είναι η αποδοχή της πάγιας θέσης των Ελληνικών δήμων για ισοσκελισμένους προϋπολογισμούς.
Οι προτάσεις του ΟΗΕ και η εξειδίκευση τους στην Ελληνική πραγματικότητα
Κάθε μέτρο πρόληψης και περιορισμού απαιτεί πόρους και έχει δημοσιονομική πτυχή. Οι ΟΤΑ, στην κρίσιμη αυτή φάση, θα πρέπει να αναδιοργανώσουν τα οικονομικά τους και να αξιοποιήσουν ευκαιρίες και τοπικά συγκριτικά πλεονεκτήματα για να αντιμετωπίσουν νέα κόστη και μειώσεις εσόδων.
Ο ΟΗΕ, στην προσπάθεια ενίσχυσης της διεθνούς ΤΑ, συνιστά πολιτικές οι οποίες, κατά τη γνώμη μου, θα μπορούσαν να βρουν πρόσφορο έδαφος και στην Ελληνική πραγματικότητα.
- της διαχείρισης διαθεσίμων. Είναι γεγονός ότι η υγειονομική κρίση δημιούργησε καινούργια κόστη και περιόρισε έσοδα, περιορίζοντας παράλληλα ορισμένα άλλα, πχ στον πολιτισμό και αθλητισμό, λόγω του αποκλεισμού. Ο επαναπρογραμματισμός, η αναδιάταξη και η αποτελεσματικότερη διαχείριση των διαθεσίμων των ΟΤΑ θα τους παράσχει τη δυνατότητα καλύτερης απόκρισης στις σύγχρονες προκλήσεις.
Από αυτή την άποψη, η διαχρονική εμμονή της Ελληνικής κυβέρνησης να διαχειρίζεται κεντρικά τα διαθέσιμα των Δήμων και Περιφερειών θα πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να ανασταλεί.
- Αύξηση των επιχορηγήσεων. Όπως ήδη εντοπίστηκε και από την έρευνα του CEMR, οι κρατικές επιχορηγήσεις προς την Ευρωπαϊκή ΤΑ κρίνονται, κατά τεκμήριο, απαραίτητες, αλλά χωρίς να καλύπτουν τις ανάγκες. Ο ΟΗΕ επιμένει στην ανάγκη διατήρησης της απαραίτητης ρευστότητας και χρηματοδοτικής επάρκειας των ΟΤΑ, ώστε να μπορούν να ανταπεξέλθουν στον ενισχυμένο ρόλο, που τους αναλογεί την περίοδο της ανάκαμψης. Για το λόγο αυτό προτείνει σύστημα επιχορηγήσεων που ανταποκρίνεται, με επάρκεια, σε κάθε πρόβλημα ξεχωριστά και όλες μαζί δημιουργούν τις προϋποθέσεις αποτελεσματικής απόκρισης.
Η δημιουργία του Αναπτυξιακού Τοπικού Προγράμματος «Αντώνης Τρίτσης» έχει την δυνατότητα να προσφέρει πολύ σημαντικές λύσεις, ιδιαίτερα στον τομέα των Τοπικών Δημοσίων Επενδύσεων, οι οποίες, όπως εντοπίστηκε και προηγούμενα, κινδυνεύουν να πληγούν, παρά τα εμφανή πλεονεκτήματα τους στην ανάκαμψη και στην αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κρίσης. Το πρόγραμμα «Αντώνης Τρίτσης» θα μπορούσε να αποτελέσει το στρατηγικό, διαφανές και συντονιστικό εργαλείο του συνόλου των πόρων, που κατευθύνονται προς την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Μέσω του αποτελεσματικού συντονισμού, έχει τη δυνατότητα να προσφέρει μεγαλύτερα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα από ότι οι διάσπαρτες και επί μέρους πολιτικές. Ως πρώτο βήμα θα μπορούσαν να ενταχθούν στο Πρόγραμμα τόσο οι χρηματοδοτήσεις, τα έργα και οι δράσεις από το «Ταμείο Ανάκαμψης», όσο και τα έργα του ΕΣΠΑ, που προορίζονται για τους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης.
Η Τοπική Αυτοδιοίκηση παράλληλα, μέσω των υποστηρικτικών της μηχανισμών (ΤΠΔ, ΕΕΤΑΑ, ΠΕΤΑ), θα πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να διατυπώσει ώριμα, σύγχρονα και επιστημονικά τεκμηριωμένα Επιχειρησιακά Προγράμματα, που θα συμβάλουν στον εμπλουτισμό του «Α. Τρίτσης», στην απορρόφηση κονδυλίων και κυρίως στον περιορισμό των επιπτώσεων της κρίσης.
- Οι οργανισμοί και οι εταιρείες, που είναι σε θέση να το πράξουν, πρέπει να καταστούν προσωρινά ευέλικτες στις τοπικές δημόσιες υποχρεώσεις και τα χρέη των ΟΤΑ. Η κεντρική κυβέρνηση πρέπει να παρέχει εγγυήσεις / αποζημίωση για εταιρείες που εντάσσονται σε αυτές τις πληρωμές. Οι πληρωμές πρέπει να προγραμματιστούν εκ νέου, λαμβάνοντας υπόψη τις συνθήκες εξέλιξης της πανδημίας και των επιπτώσεων αυτής.
Στην Ελλάδα ο βασικός χρηματοδοτικός οργανισμός των ΟΤΑ παραμένει το Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων (ΤΠΔ). Το ΤΠΔ θα πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να αναστείλει την καταβολή των τοκοχρεωλυσίων των ΟΤΑ, τουλάχιστον όσο διαρκεί η υγειονομική και οικονομική κρίση. Παράλληλα, να δημιουργήσει πρόγραμμα χρηματοδότησης ΟΤΑ και Δημοτικών Επιχειρήσεων με χαμηλότοκο, εάν όχι μηδενικό, επιτόκιο, για κεφάλαια κίνησης, αλλά και επένδυσης που απευθύνονται στον περιορισμό των επιπτώσεων της πανδημίας. Τέλος, σε συνεργασία με το Υπουργείο Εσωτερικών και την ΚΕΔΕ, θα πρέπει να δημιουργήσει Ταμείο Εγγυοδοσίας ΟΤΑ.
Είναι φανερό ότι το διαχρονικό αίτημα της Ελληνικής ΤΑ για μετεξέλιξη του ΤΠΔ σε σύγχρονη Δημοτική Τράπεζα σήμερα είναι, περισσότερο από ποτέ, επίκαιρο.
- Αναθεώρηση των τοπικών συστημάτων πληρωμής φόρων και τελών με τη διασφάλιση και βελτίωση της ασφάλειας και της πρόσβασης. Στόχος η μείωση της προσωπικής επαφής, με παράλληλη αποφυγή του «ψηφιακού αποκλεισμού» ή της απώλειας ελέγχου του συστήματος πληρωμής.
Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια, με πρωτοβουλίες της Ελληνικής ΤΑ, έχουν πραγματοποιηθεί πολλά ενθαρρυντικά βήματα σε αυτό τον τομέα. Η συγκυρία μας επιτρέπει τα βήματα αυτά να επιταχυνθούν, με δεδομένο μάλιστα ότι η πηγή χρηματοδότησης τους είναι εξασφαλισμένη από το ΕΣΠΑ και να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις, εν όψει διοικητικής μεταρρύθμισης, για τον εκσυγχρονισμό και εμπλουτισμό του τοπικού φορολογικού συστήματος.
- Επαναπροσδιορισμός του ταμείου διαχείρισης κινδύνων καταστροφών με ένταξη σε αυτό χρηματοδότησης προγραμμάτων για την υποστήριξη της απόκρισης στην κρίση που προκλήθηκε από τον COVID-19. Αυτό το ταμείο, σύμφωνα με τον ΟΗΕ, θα μπορούσε να ανακεφαλαιοποιηθεί επειγόντως και να μεταφερθεί στην ΤΑ για να υποστηρίξει τα δικά της σχέδια απόκρισης.
Η Ελληνική ΤΑ έχει πολύ κακή εμπειρία από τη διαχρονική αξιοποίηση του ανάλογου λογαριασμού (όπως η ΣΑΕ 055 στο Υπουργείο Εσωτερικών). Σημαντικό σημείο τριβής υπήρξαν οι αδιαφανείς διαδικασίες κατανομής των πόρων του. Είναι ευκαιρία η ΣΑΕ 055 να πάρει σύγχρονα, διαφανή, επιχειρησιακά χαρακτηριστικά, με την καθοριστική συμμετοχή στη διαχείριση της, της ΤΑ.
- Προσέλκυση χορηγιών. Πολλοί ΟΤΑ διεθνώς έχουν τη δυνατότητα να συγκεντρώσουν επιπλέον χορηγίες για να συμπληρώσουν τις πηγές χρηματοδότησης τους. Χορηγίες μπορούν να διαβιβαστούν απευθείας στους ΟΤΑ, ως δωρεές (που είναι ο πιο ευέλικτος τύπος χρηματοδότησης), ή ως οικονομικές ή μη (εξοπλισμός και υλικά), συνεισφορές σε συγκεκριμένες υποδομές και υπηρεσίες, όπως η υποστήριξη ασθενοφόρων, υποστήριξη σε καταφύγια για θύματα σεξουαλικής ή ενδοοικογενειακή βίας και άλλες ευάλωτες κατηγορίες, τρόφιμα, είδη για ευάλωτα νοικοκυριά, κέντρα σίτισης. Ορισμένοι ΟΤΑ έχουν δημιουργήσει τοπικά ταμεία έκτακτης ανάγκης για κινητοποίηση χορηγιών.
Οι ΟΤΑ μπορούν να αυξήσουν την αποτελεσματικότητά τους στην κινητοποίηση των χορηγιών με την αξιοποίηση ψηφιακών πλατφορμών για δωρεές από τους πολίτες. Οι ψηφιακές πλατφόρμες μπορούν επίσης να αξιοποιηθούν στο να κατευθύνουν τις προσπάθειες κινητοποίησης προς συγκεκριμένες ανάγκες, όπως αγορά “κιτ” δοκιμών ή φαρμάκων. Θα μπορούσαν επίσης να κινητοποιηθούν και άλλες μορφές δημόσιας χρηματοδότησης crowdsourcing, αξιοποιώντας ψηφιακές πλατφόρμες.
Σε όλα αυτά τα μέτρα, μπορούν να προστεθούν ειδικές αναφορές στην αντιμετώπιση της κρίσης λόγω του COVID-19. Προτεραιότητα θα πρέπει να δοθεί ώστε οι χρηματοδοτικοί αυτοί πόροι να επιτρέπουν τη μέγιστη ευελιξία και διαφάνεια για την μεγαλύτερη απόκριση σε τοπικό επίπεδο.
Στην Ελλάδα έχουμε καλές πρακτικές και εμπειρίες τόσο σε επίπεδο δήμων όσο και κεντρικά. Η συμμετοχή στη χρηματοδότηση του προγράμματος των βρεφονηπιακών σταθμών, πριν μερικά χρόνια, από το Ίδρυμα Νιάρχου, αλλά και οι πρόσφατες πολύ ενδιαφέρουσες και αποτελεσματικές συνέργειες, θα πρέπει να αποτελέσουν «πιλότο» στην προσπάθεια κινητοποίησης και συγκέντρωσης πόρων για την αντιμετώπιση της κρίσης από την πανδημία.
Σε επόμενο άρθρο θα επικεντρωθούμε ιδιαίτερα στο σημαντικό ρόλο των υγειονομικών υπηρεσιών των ΟΤΑ και την αποτελεσματικότητα, που επέδειξαν διεθνώς, κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Με τη διεθνή αυτή εμπειρία θα προσπαθήσουμε να συμβάλουμε στο διάλογο για την επερχόμενη διοικητική μεταρρύθμιση και την αποκέντρωση της Πρωτοβάθμιας και Προληπτικής Υγειονομικής Πολιτικής.
Για περισσότερα:
- OECD. 2020. The territorial impact of COVID-19: managing the crisis across levels of government. OECD Centre for Entrepreneurship, SMEs, Regions and Cities (CFE), 3 April 2020
- UNCDF. 2020. COVID-19 Emergency Response Local Government Finance. Guidance Note for Immediate Action, 22 April 2020
- Covid19 and local finances. Preliminary Analysis, 21 May 2020
- OECD. 2020. Cities Policy Responses. OECD Centre for Entrepreneurship, SMEs, Regions and Cities (CFE), 13 May 2020
- CEMR. 2020. Italian regional SME policy responses. OECD Centre for Entrepreneurship, SMEs, Regions and Cities (CFE), 8 April 2020