Ο πόλεμος στην Ουκρανία λειτούργησε προσθετικά, όσον αφορά στις επιπτώσεις της πανδημίας και του lockdown, τα οποία, για τη χώρα μας, αποτέλεσαν συνέχεια της δεκαετούς κρίσης. Μπορεί ο πόλεμος, σε πολλές περιπτώσεις, να μην αποτέλεσε την γενεσιουργό αιτία, αλλά συνέβαλε καταλυτικά και αποφασιστικά στην ανάδειξη των προβλημάτων, στην μεγέθυνση και στην ένταση των φαινομένων.

Στο άρθρο αυτό καταβάλλεται προσπάθεια να απαντηθούν συνοπτικά, με βάση τη πρόσφατη διεθνή εμπειρία, τα εξής ερωτήματα:

• Ποιες είναι οι επιπτώσεις του πολέμου στην Ουκρανία;
• Γιατί η Ευρωπαϊκή Τοπική Αυτοδιοίκηση ενεπλάκη στην αντιμετώπιση των επιπτώσεων του πολέμου και με ποιο ρόλο;
• Ποιες πρωτοβουλίες θα μπορούσε να αναλάβει η Τοπική Αυτοδιοίκηση, σε συνεργασία με τις άλλες διοικητικές βαθμίδες και ποιες πρωτοβουλίες πρέπει να αναλάβει, ώστε να καταστεί περισσότερο αποτελεσματική;
• Η αντιμετώπιση των επιπτώσεων του πολέμου, μήπως κρύβει και κάποιες ευκαιρίες;

Είναι αλήθεια ότι ολοκληρωμένα και ποσοτικοποιημένα στοιχεία, σχετικά με τις επιπτώσεις του πολέμου στην Ουκρανία, δεν μπορούμε να έχουμε, εφόσον ο πόλεμος είναι ακόμα σε εξέλιξη.  Για το λόγο αυτό υπάρχει μία ιδιαίτερη έλλειψη στη διεθνή βιβλιογραφία. Παρόλα αυτά, οι μελέτες που έχουν διεξαχθεί, από διεθνείς οργανισμούς όπως η Επιτροπή Περιφερειών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο ΟΟΣΑ ή το IMF (2022α), παρέχουν τη δυνατότητα παρουσίασης μιας πρώτης εικόνας, που θα μπορούσε να συμβάλει στον διάλογο για την διαχείριση της υπάρχουσας κατάστασης από τους Ελληνικούς Δήμους, αλλά και για τη μετά τον πόλεμο εποχή.

 1.Οι επιπτώσεις του πολέμου στην Ουκρανία

Οι παγκόσμιες τιμές των ορυκτών καυσίμων άρχισαν να αυξάνονται το 2021 και εκτινάχθηκαν στα ύψη στις αρχές του 2022, μετά από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Σε συνδυασμό με την αύξηση των τιμών των τροφίμων και των τιμών άλλων μη ενεργειακών αγαθών, η έκρηξη των τιμών των εισαγόμενων καυσίμων συνέβαλε στην απότομη αύξηση του δείκτη τιμών καταναλωτή και στο διπλασιασμό του ρυθμού αύξησης του πληθωρισμού, σε πολλές χώρες.

Ο πόλεμος της Ρωσίας στην Ουκρανία συνεχίζει να αφήνει το στίγμα του στην περιοχή και διεθνώς. Έχει εκτοπίσει εκατομμύρια ανθρώπους και είναι υπεύθυνος για σημαντικές απώλειες ανθρώπων ζωών και ζημιές στο φυσικό κεφάλαιο της Ουκρανίας. Η παγκόσμια ανάπτυξη προβλέπεται να επιβραδυνθεί από 6,0% το 2021 σε 3,2% το 2022 και 2,7% το 2023.

Ο πόλεμος έχει σοβαρές οικονομικές επιπτώσεις στην Ευρώπη, με σημαντικά υψηλότερες τιμές ενέργειας, πληθωρισμό και εξασθένηση της εμπιστοσύνης του καταναλωτή. Εκτιμάται (IMF 2022a) ότι η πρόσφατη άνοδος των διεθνών τιμών των ορυκτών καυσίμων θα ανεβάσει το κόστος ζωής των ευρωπαϊκών νοικοκυριών, το 2022, κατά 7%.

Πολύ σημαντική βοήθεια για τις επιπτώσεις του πολέμου στην Ουκρανία, ιδιαίτερα στην Τοπική Αυτοδιοίκηση, προσφέρει η πλατφόρμα που έχει δημιουργήσει Local Government Association (LGA) του Ηνωμένου Βασιλείου.  Η πλατφόρμα αυτή έχει ως αντικείμενο το κόστος ζωής, εμπεριέχει στοιχεία για το σύνολο σχεδόν των παραγόντων που επηρεάζουν το κόστος ζωής, στατιστικά δεδομένα,  καλές πρακτικές Δήμων και ενημερώνεται ανά τακτά χρονικά διαστήματα.

Άτομα που δυσκολεύονται να πληρώσουν τις υποχρεώσεις τους, στο Ηνωμένο Βασίλειο

Στο παραπάνω Γράφημα περιγράφεται η μεγάλη αύξηση, μετά την Άνοιξη του 2021, στο Ηνωμένο Βασίλειο (ΗΒ), των ατόμων που αδυνατούν ή δυσκολεύονται να αντιμετωπίσουν την αποπληρωμή των υποχρεώσεων τους. Είναι φανερό το πως η αύξηση του κόστους ζωής επηρεάζει κυρίως τα περισσότερο ευάλωτα στρώματα.

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι οι παρακείμενες, στην Ουκρανία, οικονομίες––Βαλτική και τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης –– έχουν δεχθεί τον μεγαλύτερο αντίκτυπο, με την ανάπτυξή τους να επιβραδύνεται απότομα και τους ρυθμούς αύξησης του πληθωρισμού τους να ανεβαίνουν στα ύψη.

Οι επιπτώσεις του πολέμου της Ουκρανίας δεν περιορίζονται μόνο στην Ευρώπη. Χώρες χαμηλού εισοδήματος, των οποίων οι πολίτες αντιμετώπιζαν ήδη οξύ επισιτιστικό πρόβλημα και υπερβολική θνησιμότητα, πριν από τον πόλεμο, όπως στην περιοχή της υποσαχάριας Αφρικής, υπέστησαν ιδιαίτερα σοβαρές συνέπειες.

Μία επίσης σημαντική παράμετρος των επιπτώσεων του πολέμου στην Ουκρανία είναι το μεταναστευτικό. Οι χώρες που γειτνιάζουν με την Ουκρανία έχουν επίσης βιώσει τις μεγαλύτερες μεταναστευτικές ροές ως αποτέλεσμα του πολέμου. Πάνω από 10 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν διασχίσει τα σύνορα μεταξύ της Ουκρανίας και των γειτόνων της· η Πολωνία είναι ο συνηθέστερος προορισμός με 4,3 εκατομμύρια αφίξεις, ακολουθούμενη από την Ουγγαρία με 861.000, τη Ρουμανία με 736.000, τη Σλοβακία με 548.000 και την Τσεχία με 383.000 (Cor 2022).

Πρόσφυγες από την Ουκρανία

2. Ο πόλεμος στην Ουκρανία και η Τοπική Αυτοδιοίκηση

Ο πόλεμος της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας είχε επιπτώσεις σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο σε ολόκληρη την ΕΕ, με σαφές χάσμα μεταξύ Ανατολής-Δύσης. Από τη Φινλανδία στα βόρεια έως την Ελλάδα στα νότια, σχεδόν κάθε περιοχή στις χώρες κατά μήκος των ανατολικών συνόρων της ΕΕ, καθώς και στην Τσεχία, είναι ιδιαίτερα ευάλωτη στις επιπτώσεις του πολέμου. Οι περιφέρειες με μεσαία-υψηλή τρωτότητα βρίσκονται κυρίως κατά μήκος της Μεσογείου, συμπεριλαμβανομένων της Κύπρου, του μεγαλύτερου μέρους της Ιταλίας, μεγάλων τμημάτων της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, αλλά και της Γερμανίας. (CoR 2022)

Το αυξημένο ενεργειακό κόστος κυριαρχεί πλέον στη ζήτηση υποστηρικτικών παρεμβάσεων των ΟΤΑ. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Ηνωμένου Βασιλείου (ΗΒ), για τα έτη 2019- 2022, το οποίο παρουσιάζεται στα παρακάτω γραφήματα.

Αιτίες υποστήριξης από τους ΟΤΑ του ΗΒ, χρεωμένων νοικοκυριών, 2019 2022

Από τα παραπάνω Γραφήματα γίνεται φανερό ότι το 2019 η ζήτηση για κάλυψη του ενεργειακού κόστους αφορούσε ελάχιστους ΟΤΑ, ενώ το 2022 το ενεργειακό κόστος κυριαρχεί στη ζήτηση υποστήριξης από τους ΟΤΑ του ΗΒ.

Στα Γραφήματα που ακολουθούν περιγράφεται ο αριθμός των ατόμων που υποστηρίζονται από τους ΟΤΑ του ΗΒ, το 2019 και το 2022.

Υποστήριξη ΟΤΑ, άτομα ανά 10.000

Στα παραπάνω Γραφήματα, δεν απεικονίζεται μόνο το κατά πόσο επηρέασε ο πόλεμος στην Ουκρανία το κόστος ζωής, ευάλωτων κυρίως ομάδων, αλλά και η διαφορετική ένταση του φαινομένου που παρατηρείται στους διάφορους ΟΤΑ του ΗΒ. Η χωρική αυτή διαφοροποίηση των επιπτώσεων του πολέμου οδηγεί πολλές Ευρωπαϊκές χώρες να αντιμετωπίζουν το πρόβλημα αποκεντρωμένα, υποστηρίζοντας τους Δήμους τους ανάλογα με την ένταση του προβλήματος και τις τοπικές ιδιαιτερότητες.

Στην Ελλάδα πλήρης και συνολική μελέτη για το κόστος των επιπτώσεων του πολέμου στην Ουκρανία στους Δήμους, δεν υπάρχει. Σύμφωνα με εκτιμήσεις το ενεργειακό κόστος των Δήμων, το 2022, αυξήθηκε κατά 80% περίπου. Είναι πάντως γεγονός ότι αυτή η αύξηση δεν κατανέμεται με έναν ομοιόμορφο τρόπο στους 332 Δήμους της χώρας.  Είναι χαρακτηριστικό ότι, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα μεταξύ των Δήμων του νομού Βοιωτίας, παρατηρείται μία πολύ μεγάλη διασπορά της έντασης των επιπτώσεων της ενεργειακής κρίσης.  Βασικό χαρακτηριστικό των Δήμων με μεγαλύτερες επιπτώσεις, είναι η ελλιπής οικονομική τους θωράκιση και η περιορισμένη διαχειριστική και οικονομική τους αυτονομία (Ζώνα 2022). Αντίθετα, σε Δήμους που είχαν επενδύσει σε ΑΠΕ ή στην εξοικονόμηση ενέργειας οι επιπτώσεις λόγω του πολέμου ήταν σχετικά περιορισμένες.

Σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να επισημανθεί ότι οι Ελληνικοί Δήμοι έλαβαν το 2022, ως έκτακτη επιχορήγηση για την κάλυψη του ενεργειακού κόστους, 270 εκατ. €.

Επιπλέον, στο μεταναστευτικό οι Τοπικές και οι Περιφερειακές αρχές βρίσκονται στην πρώτη γραμμή. Από την έναρξη του πολέμου κατά της Ουκρανίας, ο πληθυσμός της Βαρσοβίας για παράδειγμα έχει αυξηθεί κατά 15 %. Μόνο η πόλη και τα περίχωρά της υποδέχθηκαν 240.000 πρόσφυγες, το 10 % των προσφύγων που καταγράφηκαν στην Πολωνία.

Ευρωπαϊκές πόλεις που δέχθηκαν τις μεγαλύτερες μεταναστευτικές ροές

Το Περιφερειακό και Τοπικό βαρόμετρο της Επιτροπής Περιφερειών, πραγματοποίησε έρευνα, με βάση τις πρωτοβουλίες που έχει αναλάβει η Ευρωπαϊκή Τοπική Αυτοδιοίκηση, σχετικά με την άμβλυνση των επιπτώσεων του πολέμου και την υποστήριξη της Ουκρανίας.

Τι είδους πρωτοβουλίες έλαβε η Τοπική ή Περιφερειακή σας αρχή για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων του πολέμου στην Ουκρανία;

Είναι χαρακτηριστικό ότι η απόλυτη πλειοψηφία των εκπροσώπων της Ευρωπαϊκής Τοπικής Αυτοδιοίκησης, που πήρε μέρος στην έρευνα, θεωρεί ότι οι ΟΤΑ της περιοχής τους: α) έχουν επιδείξει πολιτική αλληλεγγύης προς την Ουκρανία, β) έχουν αποστείλει υλική βοήθεια και γ) έχουν υποδεχθεί πρόσφυγες.

3. Οι πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής ΤΑ

Η Ευρωπαϊκή ΤΑ έχει παράσχει αξιόλογες υπηρεσίες και μηχανισμούς υποστήριξης για να προστατεύσει τους ανθρώπους από το υψηλότερο κόστος ζωής, στοχεύοντας πρώτα και κύρια στην υποστήριξη εκείνων που αντιμετωπίζουν τις πιο περίπλοκες και δύσκολες προκλήσεις. Είναι ζωτικής σημασίας, αυτά τα μέτρα να εντάσσονται σε μια πιο μακροπρόθεσμη λύση.

Οι Δήμοι μπορούν να διαδραματίσουν βασικό ρόλο στην άμβλυνση των επιπτώσεων από τον πόλεμο στην Ουκρανία, αλλά για να το κάνουν χρειάζονται υποστήριξη από τις κεντρικές κυβερνήσεις και τους τοπικούς εταίρους.

Είναι πολύ χαρακτηριστικό το διεκδικητικό πλαίσιο που έχει θέση η Βρετανική Ένωση ΟΤΑ (LGA 2022). Διεκδικούν:

1. Ένα δίκαιο, προσιτό και επαρκές σύστημα παροχών, που παρέχει οικονομική σταθερότητα για νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος, προστατεύει όσους δεν μπορούν να εργαστούν, μειώνει τις ανισότητες στην υγεία και συνδέεται αποτελεσματικά με βασικούς τοπικούς εταίρους, για τη βελτίωση της απασχόλησης και της κοινωνικοοικονομικής ευημερίας,
2. τα Δημοτικά Συμβούλια και οι τοπικοί εταίροι να διαθέτουν επαρκείς και βιώσιμους πόρους, για να παρέχουν στοχευμένη και αποτελεσματική υποστήριξη, παράλληλα με υπηρεσίες, οι οποίες αυξάνουν τις ευκαιρίες και βγάζουν τους ανθρώπους από τη φτώχεια οριστικά,
3. τα Δημοτικά Συμβούλια να έχουν την ελευθερία και την ευελιξία να καθοδηγούν τοπικές παρεμβάσεις, οι οποίες οικοδομούν ισχυρές τοπικές οικονομίες μακροπρόθεσμα, συμπεριλαμβανομένης της αύξησης της προσφοράς οικονομικά προσιτής στέγης, της ενσωμάτωσης της παροχής δεξιοτήτων και απασχόλησης και της προτεραιότητας των ευάλωτων νοικοκυριών, για να επωφεληθούν από πρωτοβουλίες εξοικονόμησης ενέργειας.

4. Οι κρυμμένες ευκαιρίες κατά την αντιμετώπιση των επιπτώσεων του πολέμου.

Ο πόλεμος στην Ουκρανία και ιδιαίτερα η αλματώδης αύξηση του ενεργειακού κόστους, δεν έχουν μόνο αρνητικές επιπτώσεις.  Θα μπορούσαν, στο πλαίσιο και σε συνέχεια των δράσεων αντιμετώπισης τους,  να αποτελέσουν τον καταλύτη στην προσπάθεια πράσινης μετάβασής, σε κοινωνίες με κλιματική ουδετερότητα και στην επιτάχυνση του ρυθμού υλοποίησης της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας. Οι Ευρωπαϊκοί Δήμοι και Περιφέρειες διαδραματίζουν βασικό ρόλο στις περιβαλλοντικές και ενεργειακές μεταβάσεις, γιατί είναι υπεύθυνοι για ορισμένες βασικές αρμοδιότητες, που συνδέονται με τη χρήση γης, τον χωροταξικό σχεδιασμό, και τις μεταφορές. Για το λόγο αυτό ο ΟΟΣΑ (2019) προτείνει:

• Οι ΟΤΑ θα πρέπει να θέσουν σαφείς προτεραιότητες μετάβασης με συγκεκριμένους στόχους δεικτών (π.χ. μείωση κατά το ήμισυ του αριθμού των αυτοκινήτων στην πόλη), προσαρμοσμένους στη γεωγραφική τους θέση και τις τοπικές ιδιαιτερότητες.
• Οι ΟΤΑ θα πρέπει να διαδραματίσουν πρωταγωνιστικό και συντονιστικό ρόλο χρηματοδότησης έργων μετάβασης. Αυτό με τη σειρά του απαιτεί να γνωρίζουν πολύ καλά τι να κάνουν σε ποιες καταστάσεις. Δηλαδή, πώς να προσδιορίσουν τις καταστάσεις στις οποίες, οι κοινωνικές αλλά και οι οικονομικές αποδόσεις είναι ελκυστικές. Επίσης, τι είδους δομές μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να προσελκύσουν επενδυτές.
• Οι ΟΤΑ θα πρέπει να προσδιορίσουν και να αξιολογήσουν, τόσο το οικονομικό όσο και κοινωνικό δυναμικό των έργων και να προσαρμόσουν τους ρόλους και τις δομές τους ανάλογα.
• Οι ΟΤΑ θα πρέπει να οικοδομήσουν, από κοινού, χρηματοοικονομικές και συντονιστικές ικανότητες, ανάπτυξης και υλοποίησης έργων. Η εκπαίδευση και η τεχνική βοήθεια είναι σημαντικές στη διαδικασία απόκτησης αυτών των δυνατοτήτων.

5. Συμπεράσματα

1. Ο πόλεμος στην Ουκρανία επηρέασε σχεδόν όλη την υφήλιο. Επιβράδυνε τους ρυθμούς μεγέθυνσης της παγκόσμιας οικονομίας. Οι επιπτώσεις του, στην εκτός Ουκρανίας περιοχή όπου χάνονται ανθρώπινες ζωές, ξεκληρίζονται οικογένειες και καταστρέφονται περιουσίες, δεν ήταν μόνο οικονομικές αλλά και κοινωνικές και περιβαλλοντικές. Μεγάλες είναι οι επιπτώσεις του πολέμου στην Ευρώπη, κυρίως στις γειτονικές στην Ουκρανία χώρες.

2. Οι επιπτώσεις του πολέμου παρουσιάζουν κοινωνική και χωρική ασσυμετρία. Τα περισσότερο ευάλωτα κοινωνικά στρώματα είναι αυτά που έχουν και τις μεγαλύτερες συνέπειες. Η χωρική ασσυμετρία των επιπτώσεων του πολέμου, σε συνδυασμό με τις αρμοδιότητες της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, επέβαλλε αποκεντρωμένες στρατηγικές αντιμετώπισης του προβλήματος.

3.Οι Ευρωπαϊκοί Δήμοι επέδειξαν και επιδεικνύουν ευελιξία και αποτελεσματικότητα. Σημαντικό στοιχείο ενίσχυσης των προσπαθειών της Ευρωπαϊκής ΤΑ είναι η χρηματοδοτική και όχι μόνο, υποστήριξή τους από την ΕΕ και τις κεντρικές κυβερνήσεις.

4. Παράλληλα, οι Δήμοι θα πρέπει να βελτιώσουν τη διοικητική- διαχειριστική τους ικανότητα, ιδιαίτερα στον τομέα των τοπικών επενδύσεων και των περιβαλλοντικών παρεμβάσεων.

5. Η αντιμετώπιση των επιπτώσεων του πολέμου στην Ουκρανία, μπορεί και θα πρέπει να επιταχύνει τις διαδικασίες μετάβασης σε κοινωνίες με κλιματική ουδετερότητα. Αυτή είναι μία από τις μεσο- μακροπρόθεσμες ευκαιρίες επίλυσης σχετικών θεμάτων.

Η προσπάθεια συμβολής στο διάλογο για τις επιπτώσεις του πολέμου της Ουκρανίας, αλλά και για την μετά τον πόλεμο θέση και δραστηριότητες της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, θα συνεχιστεί σε επόμενο άρθρο, με αντικείμενο τη διεθνή εμπειρία από παρεμβάσεις προσαρμογής Ευρωπαϊκών Δήμων στα νέα δεδομένα.

Για περισσότερα:

• LGA 2023. “Cost of living” https://www.local.gov.uk/about/campaigns/build-back-local/cost-living. Πρόσβαση Ιανουάριος 2023
• CoR 2022a. “Ετήσια έκθεση της ΕΕ για την κατάσταση των δήμων και των περιφερειών” Διεύθυνση Επικοινωνίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής των Περιφερειών, Οκτώβριος 2022.
• CoR 2022b. Katalin Dobiás and Filipa Homem “EU cities and regions welcoming Ukrainian refugees – mapping multilevel coordination”. European Union, 2022.
• IMF 2022a. Anil Ari, Nicolas Arregui, Simon Black, Oya Celasun, Dora Iakova, Aiko Mineshima, Victor Mylonas, Ian Parry, Iulia Teodoru, and Karlygash Zhunussova “Surging Energy Prices in Europe in the Aftermath of the War: How to Support the Vulnerable and Speed up the Transition Away from Fossil Fuels”. IMF July 2022.
• IMF 2022b. “Countering the Cost-of-Living Crisis” World Economic Outlook 2022 Oct
• Γ. Ζώνα 2022. «Ενεργειακό κόστος απειλή για τη βιωσιμότητα των Δήμων-Μελέτη περίπτωσης των έξι Δήμων νομού Βοιωτίας». Αδημοσίευτη διπλωματική εργασία στο ΔΔΠΜΣ \ «Τοπική και Περιφερειακή Ανάπτυξη και Αυτοδιοίκηση»
• CoR 2021. Kai Böhme, Christian Lüer, Flavio Besana, Sebastian Hans, Bernd Schuh, Arndt Münch & Helene Gorny. “The state of the regions, cities and villages in the areas of socio-economic policies Contribution to the 2021 EU Annual Regional and Local Barometer”. European Union, 2021
• OECD 2019 Dirk Schoenmaker, Willem Schramade “Financing environmental and energy transitions for regions and cities: creating local solutions for global challenges”. OECD Centre for Entrepreneurship, SMEs, Regions and Cities.