Της Μάρως Βασσάρα (ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια)
Εισαγωγή
Η οικονομική κρίση των τελευταίων ετών στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Ελλάδα, έχει αυξήσει τα κοινωνικά προβλήματα και τη ζήτηση σε κοινωνικές παροχές. Ταυτόχρονα όμως, έχει προκαλέσει τη μείωση των κρατικών προϋπολογισμών για την άσκηση της κοινωνικής πολιτικής. Με αυτά τα δεδομένα η προσπάθεια για την εξοικονόμηση πόρων αποκτά ιδιαίτερη αξία. Η μέθοδος που θα επιλεγεί για τη χρηματοδότηση των κοινωνικών υπηρεσιών θα πρέπει να ανταποκρίνεται στις αρχές της κοινωνικής πολιτικής και ταυτόχρονα να διασφαλίζει τη δυνατότητα ανάπτυξης νέων υπηρεσιών κοινωνικής προστασίας.
Η εξέταση των διαφορετικών μεθόδων που παρουσιάζονται στο παρόν άρθρο για την εξεύρεση πόρων αναδεικνύουν ότι, πέρα από το άμεσο οικονομικό τους αποτέλεσμα, καθοριστική είναι η επίδραση που έχουν στην αναδιανομή του πλούτου και στις κοινωνικές συνθήκες που δημιουργούν. Προτάσεις όπως η χρηματοδότηση των κοινωνικών υπηρεσιών μέσω της οικονομικής συμμετοχής των ωφελούμενων, ενέχουν τον κίνδυνο να επιβαρύνουν ακριβώς εκείνους τους πολίτες που υποτίθεται ότι προστατεύουν. Αντίθετα, οι στρατηγικές και οι μέθοδοι που βασίζονται στην αποκέντρωση και στη συμμετοχική διακυβέρνηση αποτελούν εξαιρετικά δυναμικές προτάσεις για την επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων, εξοικονομώντας πόρους με όρους ισοτιμίας και κοινωνικής αλληλεγγύης.
Χρηματοδότηση των υπηρεσιών κοινωνικής πολιτικής και κοινωνικές αξίες
Η κοινωνική πολιτική, μέσα από την εθνική και τοπική της διάσταση, καλείται να αντιστρέψει τις ανισότητες και να καταπολεμήσει τις αιτίες που τις δημιουργούν[i]. Με αυτήν την έννοια η κοινωνική πολιτική οφείλει να είναι βασισμένη σε αξίες όπως είναι η ισότητα, η ελευθερία, η αναδιανομή και η καθολικότητα. Άλλωστε, προκειμένου μια πολιτική να μπορεί να θεωρηθεί ως κοινωνική πολιτική, χρειάζεται να εμπεριέχει τρία βασικά χαρακτηριστικά: να στοχεύει στην παροχή ευημερίας σε όλους τους πολίτες, να συνδυάζει οικονομικά και μη οικονομικά μέσα προστασίας και τελικά να δημιουργεί συνθήκες για την προοδευτική αναδιανομή του πλούτου[ii] . Η χρηματοδότηση των κοινωνικών υπηρεσιών είναι άμεσα συνυφασμένη με τις παραπάνω αξίες και αρχές καθώς η επιλογή του οικονομικού μέσου αντανακλά τις αξίες που διέπουν τη συγκεκριμένη πολιτική. Όπως εντοπίζει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την Τοπική και Περιφερειακή Δημοκρατία[iii] όταν δίνεται έμφαση στην αξία της αλληλεγγύης, η κοινωνική πολιτική οφείλει να είναι αναδιανεμητική και ως εκ τούτου να στηρίζεται σε δημόσιους πόρους.
Προοδευτικές και συντηρητικές προσεγγίσεις ως προς τη χρηματοδότηση των κοινωνικών υπηρεσιών
Σύμφωνα με αρκετούς μελετητές υπάρχει μια σαφής αλληλεπίδραση μεταξύ της κοινωνικής ανάπτυξης, της μείωσης της φτώχειας και της οικονομικής ανάπτυξης σε μια χώρα. Μάλιστα οι μελέτες[iv] εντοπίζουν ότι, η οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας θα είναι ταχύτερη και θα έχει μεγαλύτερη διάρκεια, εφόσον ταυτόχρονα γίνονται προσπάθειες μείωσης της φτώχειας τόσο μέσα από την εφαρμογή συγκεκριμένων οικονομικών πολιτικών, όσο και μέσα από τη βελτίωση της ποιότητας της υγείας και της εκπαίδευσης του πληθυσμού μέσω των κοινωνικών υπηρεσιών.
Ο τρόπος χρηματοδότησης των υπηρεσιών αυτών, επειδή έχει άμεσο αντίκτυπο στην οικονομική κατάσταση των ευπαθών κοινωνικά ομάδων, επηρεάζει το αποτέλεσμα της πολιτικής που εφαρμόζεται για τη μείωση της φτώχειας. Προκειμένου να αξιολογηθεί μια μέθοδος χρηματοδότησης των υπηρεσιών κοινωνικής πολιτικής, λαμβάνονται υπόψη δύο κριτήρια: πόσο προοδευτικό είναι το μέτρο και αν έχει αλληλέγγυο χαρακτήρα. Για παράδειγμα, προκειμένου ένας φόρος να θεωρηθεί προοδευτικός χρειάζεται να είναι υψηλότερος για όσους πολίτες έχουν υψηλότερα εισοδήματα · προκειμένου μια κρατική εισπρακτική μέθοδος να χαρακτηριστεί αλληλέγγυα χρειάζεται να βασίζεται στη συνεισφορά όλων των πολιτών.
Η πιο συντηρητική μέθοδος χρηματοδότησης των κοινωνικών υπηρεσιών είναι η ιδία συμμετοχή των ωφελούμενων
Η πιο συντηρητική και λιγότερο αλληλέγγυα μέθοδος χρηματοδότησης των κοινωνικών υπηρεσιών είναι η ιδία οικονομική συμμετοχή των ωφελούμενων. Στις εκτεταμένες μελέτες που εκπονήθηκαν από τη UNICEF[v] σε αναπτυσσόμενες χώρες και σε έρευνες που έχουν γίνει σε δυτικά κράτη στον τομέα της υγείας[vi], διαπιστώνεται ότι:
- Αντίθετα με τις αρχικές υποθέσεις των ένθερμων υποστηρικτών της ιδίας χρηματοδότησης των υπηρεσιών κοινωνικής προστασίας, δεν διαπιστώνεται εξοικονόμηση εσόδων ως όφελος. Το κόστος είσπραξης και διαχείρισης της οικονομικής συμμετοχής των ωφελούμενων είναι μεγάλο και ξεπερνά κατά πολύ το όφελος που προκύπτει από τα ίδια τα έσοδα.
- Δεν αποδεικνύεται ότι η ιδία χρηματοδότηση βελτιώνει την αποτελεσματικότητα των υπηρεσιών.
- Πολλές από τις υπηρεσίες κοινωνικής προστασίας έχουν αντίκτυπο στο σύνολο της κοινωνίας (π.χ. εμβολιασμός των παιδιών). Με δεδομένο ότι οι φτωχές οικογένειες θα περιοριστούν στις απόλυτα αναγκαίες παροχές όταν καλούνται να πληρώσουν, τίθεται σε κίνδυνο το δημόσιο συμφέρον και η δημόσια υγεία (π.χ. εξάπλωση επιδημιών).
- Η ιδία χρηματοδότηση των υπηρεσιών κοινωνικής προστασίας επιδεινώνει τις ταξικές ανισότητες και δημιουργεί επιπλέον φυλετικές διακρίσεις, καθώς οι γυναίκες είναι εκείνες που επωμίζονται το βάρος των ελλιπών κοινωνικών παροχών (φροντίδας παιδιών, ηλικιωμένων, αρρώστων κλπ).
- Οι προσπάθειες για απαλλαγή των απόρων οικογενειών από την οικονομική τους συμμετοχή στις κοινωνικές παροχές δεν έχουν επιτυχία (δεν επιτυγχάνουν να καλύψουν το σύνολο των ευπαθών ομάδων) και δεν καταφέρνουν να αποτρέψουν το φαύλο κύκλο της φτώχειας.
Για όλους τους παραπάνω λόγους η οικονομική συμμετοχή των ωφελούμενων εγκαταλείπεται πλέον στη σύγχρονη συζήτηση ως προτεινόμενο μέτρο εξοικονόμησης πόρων για την κοινωνική πολιτική.
Ποιοι φόροι μπορούν να θεωρηθούν «προοδευτικοί»
Εξετάζοντας τη συνεισφορά των έμμεσων φόρων (π.χ. φόρων κατανάλωσης) και του φόρου προστιθέμενης αξίας, που τις τελευταίες δεκαετίες είναι «δημοφιλή» μέτρα εξασφάλισης εσόδων για το δημόσιο, εντοπίζεται ότι πρόκειται για «συντηρητικά» μέτρα τα οποία δεν συμβάλουν στην αναδιανομή του εισοδήματος μιας χώρας. Παρότι έχουν γίνει προσπάθειες σε κάποιες χώρες να πληρώνουν λιγότερο φόρο κατανάλωσης οι φτωχές οικογένειες, αυτό είναι δύσκολο να εφαρμοστεί ενώ γίνεται εύκολα αντικείμενο κατάχρησης. Ένα μέτρο το οποίο έχει αναδειχθεί ωφέλιμο σε αρκετές χώρες όσον αφορά την εξοικονόμηση πόρων ειδικά για την εκπαίδευση, είναι η εισαγωγή «ειδικών φόρων». Πρόκειται για μέτρο το οποίο, εφόσον είναι ξεκάθαρο ότι αποσκοπεί και επενδύεται σε συγκεκριμένα κοινωνικά μέτρα, όπως π.χ. για την εξασφάλιση της δωρεάν παιδείας για όλους, γίνεται συνήθως αποδεκτό από τους πολίτες. Επιπλέον, επειδή συνήθως εισπράττεται ως φόρος περιουσίας, φόρος επιτηδεύματος, ειδικός φόρος κατανάλωσης καπνού και αλκοόλ κ.α., έχει το χαρακτήρα της προοδευτικότητας και συνεισφέρει στην προστασία των φτωχών νοικοκυριών. Ως ένα κατεξοχήν μέτρο προστασίας των ευπαθών κοινωνικά ομάδων και παράλληλα ως μέσο εξασφάλισης της αναδιανομής του πλούτου στις ανεπτυγμένες οικονομικά χώρες, προτείνεται από όλους τους αριστερούς οικονομικούς αναλυτές η άμεση προοδευτική φορολόγηση.
Η φορολόγηση της ακίνητης περιουσίας από την τοπική αυτοδιοίκηση
Στη συζήτηση για τη χρηματοδότηση των κοινωνικών υπηρεσιών μέσω της φορολόγησης, ειδικό ενδιαφέρον έχει για την τοπική αυτοδιοίκηση η φορολόγηση της ακίνητης περιουσίας. Ειδικότερα, το τέλος ακίνητης περιουσίας (που κατά βάση είναι φόρος και όχι τέλος) σύμφωνα με τη μελέτη της UN-HABITAT[vii], μπορεί να αποτελέσει ένα εξαιρετικά αποτελεσματικό μέτρο για την εξοικονόμηση πόρων. Επιπλέον, πρόκειται για ένα μέτρο το οποίο διασφαλίζει μεγαλύτερη οικονομική αυτοδυναμία και αυτοτέλεια στην τοπική αυτοδιοίκηση και της δίνει τη δυνατότητα να εφαρμόσει πολιτικές για την προστασία των ευπαθών κοινωνικά ομάδων.
Το δυναμικό της αποκέντρωσης
Σήμερα, παρά τους περιορισμούς που υπάρχουν, ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης στην άσκηση της κοινωνικής πολιτικής είναι αδιαμφισβήτητος και τεκμηριωμένος. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα για την αποτελεσματικότητα και αποδοτικότητα των υπηρεσιών που παρέχονται στο πλαίσιο των ΟΤΑ[viii]. Επιπλέον, τα τελευταία 15 χρόνια επιδιώκεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο ολοένα και περισσότερο η αποκέντρωση στην άσκηση της κοινωνικής πολιτικής καθώς συσχετίζεται με την αύξηση της ποιότητας και την εξοικονόμηση πόρων. Τη θετική αυτή σχέση αναδεικνύει σε μια πρόσφατη σειρά μελετών που εξέδωσε ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Αλληλοβοήθειας (ΟΟΣΑ)[ix] με τίτλο «Αποκέντρωση και Οικονομική Μεγέθυνση». Στο πλαίσιο αυτό η μελέτη του Blochliger (2013) αποδεικνύει ότι η φορολογική δύναμη της τοπικής αυτοδιοίκησης είναι θετικά συνδεδεμένη με την οικονομική δραστηριότητα μιας χώρας και προκαλεί αύξηση του κατά κεφαλή ΑΕΠ. Το αποτέλεσμα αυτό οφείλεται στην βελτίωση της παραγωγικότητας και στην αύξηση του ανθρώπινου «κεφαλαίου».
Αποκέντρωση και συμπαραγωγή με ωφελούμενους για την εξοικονόμηση πόρων
Η αξιοποίηση του «ανθρώπινου κεφαλαίου» τα τελευταία χρόνια διαμορφώνει σε πολλές χώρες μια νέα στρατηγική για την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών και την ενίσχυση της ευημερίας των πολιτών. Η διαμόρφωση και υλοποίηση κοινωνικών πολιτικών όλο και περισσότερο αποκτά το χαρακτήρα της συμπαραγωγής και προκύπτει ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης και διαπραγμάτευσης της τοπικής αυτοδιοίκησης με τους συμμετέχοντες και ενδιαφερόμενους (stakeholders). Μάλιστα, η σχετική βιβλιογραφία, όσον αφορά την εμπειρία της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, αποτυπώνει ότι η συμπαραγωγή δεν αφορά μόνο τη φάση της παροχής μιας υπηρεσίας, αλλά όλη τη διαδικασία του σχεδιασμού, της διοίκησης, του προγραμματισμού και της αξιολόγησης αυτής, ενώ συνεισφέρει σημαντικά στην εξοικονόμηση πόρων. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα είναι ο συμμετοχικός προϋπολογισμός τον οποίο εισήγαγε ο δήμος του Πόρτο Αλλέγκρε στη Βραζιλία από το 1989, όπου οι πολίτες του δήμου έχουν άμεσο λόγο στη διαμόρφωση των δαπανών και των εσόδων. Μάλιστα αναφέρεται ότι η συμμετοχή και υποστήριξη των πολιτών (που συνήθως συνεπάγεται) ήταν καθοριστική ακόμα και στην εισαγωγή νέων φορολογικών μέτρων για την ενίσχυση του δημοτικού ταμείου ενώ, αντί να καθυστερήσει επιτάχυνε τη διαδικασία της λήψης των αποφάσεων. Μια σχετική έρευνα που πραγματοποιήθηκε εκτίμησε ότι το 2002 συμμετείχαν περίπου 50.000 πολίτες στο συμμετοχικό προϋπολογισμό και πάνω από 1.000 φορείς και μη κυβερνητικές οργανώσεις[x].
Συμμετοχική διακυβέρνηση στην κοινωνική κατοικία
Πολλά σχήματα συμπαραγωγής έχουν εφαρμοστεί στον τομέα της κοινωνικής κατοικίας στις ΗΠΑ τη δεκαετία του ’70 αντιμετωπίζοντας το κρίσιμο κοινωνικό πρόβλημα της στέγασης. Το Brussels Community Land Trust (Brussels CLT), που δημιουργήθηκε ως πρώτη εφαρμογή της συμμετοχικής κατοικίας στην Ευρώπη το 2012, είναι μια συμπαραγωγή του δήμου, της περιφέρειας και των ιδίων των ωφελούμενων. Σκοπός της δημιουργίας του, είναι να δώσει τη δυνατότητα σε οικογένειες με χαμηλά εισοδήματα να αποκτήσουν το δικό τους σπίτι[xi]. Στο Brussels CLT συμμετέχουν δύο οργανισμοί: ένας οργανισμός του δήμου που διαθέτει τα οικόπεδα και μια μη κερδοσκοπική εταιρεία η οποία αναλαμβάνει τη διαχείριση. Στο Διοικητικό Συμβούλιο της μη κερδοσκοπικής εταιρείας συμμετέχουν με ισότιμο τρόπο οι κάτοικοι του Brussels CLT, εκπρόσωποι της κοινότητας όπου είναι οι κατοικίες και εκπρόσωποι της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Η κεντρική ιδέα βασίζεται στη διαφοροποίηση του ιδιοκτησιακού καθεστώτος της γης και του σπιτιού και στην κοινή «διακυβέρνηση» του καταπιστεύματος. Το οικόπεδο θεωρείται κοινή ιδιοκτησία (παραχωρείται η χρήση του) ενώ οι οικογένειες αγοράζουν σπίτια σε προσιτές τιμές. Με αυτόν τον τρόπο η τοπική αυτοδιοίκηση δε χρειάζεται να παρέχει επιπλέον επιχορηγήσεις για τη στέγαση των οικογενειών με χαμηλά εισοδήματα. Επιπλέον, πρόκειται για μια συμφέρουσα επένδυση η οποία αποδίδει στην τοπική αυτοδιοίκηση έσοδα χωρίς να μειώνεται ο κοινωνικός της χαρακτήρας. Βασικό μέλημα της φιλοσοφίας των CLT είναι η μακροπρόθεσμη ένταξη των οικογενειών στην κοινότητα. Οι υποψήφιοι αγοραστές εκπαιδεύονται ως προς τις αρχές λειτουργίας του Brussels CLT, ως προς τη διαχείριση της ενέργειας και την προστασία του περιβάλλοντος και ενθαρρύνονται να αναπτύξουν κοινωνικές δραστηριότητες όπως κοινοτικούς παιδικούς σταθμούς και λαχανόκηπους. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα θετικό παράδειγμα εξοικονόμησης πόρων και ταυτόχρονης προστασίας των οικογενειών με χαμηλά εισοδήματα από τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης.
Το παράδειγμα των Δομών Αντιμετώπισης της Φτώχειας στην Ελληνική Τοπική Αυτοδιοίκηση
Η αποκέντρωση των υπηρεσιών κοινωνικής πολιτικής στη χώρας μας έχει δεχθεί αρκετές κριτικές. Αφορά το συγκεντρωτισμό του κράτους ο οποίος δεν έχει μειωθεί, ενώ στην τοπική αυτοδιοίκηση ανατίθεται συχνά μονάχα ο ρόλος του διαχειριστή των κοινωνικών προγραμμάτων. Κυρίως όμως, αφορά την έλλειψη μεταφοράς πόρων από το κράτος προς την τοπική αυτοδιοίκηση παράλληλα με τις πρόσθετες αρμοδιότητες, παρά τις σχετικές προβλέψεις του ελληνικού συντάγματος (άρθρο 102). Πάρα ταύτα εντοπίζονται πρόσφατα, κάποιες προσπάθειες στην κατεύθυνση της αποκέντρωσης και της συμμετοχικής αντιμετώπισης κοινωνικών προβλημάτων. Η αυξανόμενη ανέχεια του ελληνικού πληθυσμού ως αποτέλεσμα της οικονομικής και κοινωνικής κρίσης των τελευταίων ετών, οδήγησε στη δημιουργία ενός Εθνικού Δικτύου Άμεσης Κοινωνικής Παρέμβασης με τη χρηματοδότηση του ΕΣΠΑ 2007-2013. Εξ’ αρχής ορίστηκε η συμμετοχική διαδικασία στην εκπόνηση του έργου, καθώς προτάθηκε η δημιουργία κοινωνικών συμπράξεων. Η προσπάθεια αυτή, που ξεκίνησε το 2012, σήμερα απαριθμεί πανελλαδικά 46 εταιρικά κοινωνικά σχήματα σε 62 δήμους (δήμοι, μη κυβερνητικές οργανώσεις, νομικά πρόσωπα ΟΤΑ, φορείς του δημοσίου τομέα και φορείς του ιδιωτικού τομέα) και τη λειτουργία 261 δομών (κοινωνικά παντοπωλεία, συσσίτια, δημοτικούς λαχανόκηπους κ.α.). Όσον αφορά την κάλυψη των δομών αυτών σε ωφελούμενους, διαπιστώθηκε ότι η τιμή στόχος, ήδη δύο χρόνια μετά την έναρξη των δομών, είχε φτάσει το 188% της επίτευξης, αναδεικνύοντας τη μεγάλη ζήτηση των παρεχόμενων υπηρεσιών[xii].
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει για την εξοικονόμηση των πόρων το γεγονός ότι το πρόγραμμα κάλυπτε οικονομικά μονάχα τη μισθοδοσία των εργαζομένων και ένα μικρό ποσοστό λειτουργικών δαπανών, ενώ τα αγαθά που δόθηκαν στους ωφελούμενους καλύφθηκαν σχεδόν αποκλειστικά από δωρεές και χορηγίες των πολιτών. Όπως αναφέρεται στην μελέτη αποτίμησης της δράσης, υπήρχε μια διαρκής προσπάθεια εκ μέρους των κοινωνικών συμπράξεων για τη συγκέντρωση προϊόντων με αποτέλεσμα κάθε κοινωνικό παντοπωλείο να διανέμει προϊόντα αξίας σχεδόν 8.000€ μηνιαίως. Στο σύνολο της χώρας υπολογίζεται ότι η αξία είναι περίπου 4 εκ. € μηνιαίως! Επίσης, σημαντική ήταν και η συνεισφορά των ιδίων των ωφελούμενων των δημοτικών λαχανόκηπων, οι οποίοι διέθεταν κατ’ ελάχιστον το 10% της παραγωγής τους στο κοινωνικό παντοπωλείο. Η απρόσκοπτη λειτουργία των δομών που βασίστηκε στο συμμετοχικό τους χαρακτήρα επιβεβαιώνει την επιτυχία των σχημάτων της συμπαραγωγής σε τοπικό επίπεδο και το δυναμικό τους στην εξοικονόμηση πόρων.
Συμπεράσματα – επίλογος
Η αποκέντρωση των υπηρεσιών κοινωνικής πολιτικής και η συμμετοχική τους εφαρμογή είναι μια πολλά υποσχόμενη προσέγγιση στην κατεύθυνση της εξοικονόμησης των πόρων για την κοινωνική πολιτική. Αφενός η αποκέντρωση πόρων είναι θετικά συνδεδεμένη με την οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας και προκαλεί αύξηση του κατά κεφαλή ΑΕΠ και αφετέρου, η άσκηση της κοινωνικής πολιτικής σε τοπικό επίπεδο έχει αποδεδειγμένα μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα. Επιπρόσθετα, η αποκέντρωση των υπηρεσιών κοινωνικής πολιτικής ευνοεί την ανάπτυξη συμπαραγωγών με τους άμεσα και έμμεσα εμπλεκόμενους της κοινωνικής πολιτικής. Η συμπαραγωγή αποτελεί σήμερα μια εξαιρετικά δυναμική πρόταση στην αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων. Παραδείγματα όπως η συμμετοχική αντιμετώπιση της κοινωνικής κατοικίας στο Βέλγιο και το Εθνικό Δίκτυο για την Άμεση Αντιμετώπιση της φτώχειας στην Ελλάδα, αποδεικνύουν ότι η αποκέντρωση και η συμμετοχική διακυβέρνηση είναι στρατηγικές οι οποίες εξοικονομούν πόρους για την άσκηση της κοινωνικής πολιτικής και ταυτόχρονα προστατεύουν τις ευπαθείς κοινωνικά ομάδες με όρους ισοτιμίας και κοινωνικής αλληλεγγύης.
[i] Skamnakis, C. (2011). Inequality and Social Protection at the local level: Undermining or reinforcing Social Policy? The Greek Review of Social Research, 136, pp.45-62.
[ii] Βενιέρης, Δ. (2015). Κοινωνική Πολιτική: Έννοιες και Σχέσεις. Αθήνα: Τόπος.
[iii] CDLR, στο Council of Europe, (2000). The role of the local authorities in the field of local social services. Conference of European ministers responsible for local government. 12th session, Istanbul (Turkey), 6-7 April.
[iv] Delamonica, E., & Mehrotra, S. (2009). How can the financing of social services be made pro-poor? In Financing Social Policy (pp. 89-114). Palgrave Macmillan UK.
[v] Reddy, S., & Vandemoortele, J. (1996). User Financing of Basic Social Services: A review of theoretical arguments and empirical evidence. Office of Evaluation, Policy and Planning, UNICEF.
[vi] Russell, S., & Gilson, L. (1997). User fee policies to promote health service access for the poor: a wolf in sheep’s clothing? International Journal of Health Services, 27(2), pp. 359-379.
[vii] UN-HABITAT, (2013). Property Tax Regimes in Europe. Nairobi: The Global Urban Economic Dialogue Series
[viii] Γκέκας, Ρ. (2014). Νέο ΕΣΠΑ: Πώς μπορεί η αποκέντρωση να επηρεάσει την ανάπτυξη. Πηγή: https://localit.gr/site/archives/65363
[ix] Blöchliger, H. (2013). Decentralisation and Economic Growth-Part 1: How Fiscal Federalism Affects Long-Term Development. OECD Working Papers on Fiscal Federalism, (14), 0_1.
[x] Bovaird, T. (2007). Beyond engagement and participation: User and community coproduction of public services. Public administration review, 67(5), pp. 846-860.
[xi] Bornstein, H., Boulanger, C., deFreitas, C., Habeau, J.F. & Larmande, J. (2014). Resolutions Europe: Local Innovations to finance cities and regions. Paris: FMDV (Global Fund for Cities Development).
[xii][xii] Εθνικό Δίκτυο Άμεσης Κοινωνικής Παρέμβασης (2015). Μελέτη αποτίμησης της Δράσης των κοινωνικών δομών άμεσης αντιμετώπισης της φτώχειας. Αθήνα: REMACO A.E.