Euromediterranee Μασσαλίας: Διδάγματα από την εξέλιξη ενός ενδιαφέροντος πειράματος

Του

Ράλλη Γκέκα

Δρ οικονομολόγου Τ.Α.

Η Euromediterranee αποτελεί αυτή τη στιγμή, τη μεγαλύτερη πολεοδομική και αναπτυξιακή επένδυση, στη Νότιο Ευρώπη. Έχει  συμπληρώσει την πρώτη φάση υλοποίησης της και βρίσκεται σε εξέλιξη η δεύτερη. Τα τελικά συμπεράσματα θα προκύψουν ασφαλώς όχι με την ολοκλήρωση του έργου, αλλά και αφού “δουλέψει” για κάποιο χρονικό διάστημα. Ήδη όμως προσφέρει κάποια πολύ σημαντικά συμπεράσματα σε διαχειριστικό και πολιτικό επίπεδο, που αξίζει να συζητηθούν και στην Ελληνική Τοπική Αυτοδιοίκηση, ώστε να προκαλέσουν την προσοχή των αυτοδιοικητικών και όχι μόνο, για την συνέχεια και εξέλιξη του έργου.

Το άρθρο αυτό προκλήθηκε από τη συμμετοχή μου στην επίσημη αντιπροσωπεία του δήμου Λεμεσού στην Μασσαλία, κατά την οποία υπεγράφη από τους δύο δημάρχους πρωτόκολλο συνεργασίας με αντικείμενο θέματα πολεοδομικά, κοινωνικά, πολιτιστικά, τουρισμό, συνεργασίας των δύο δήμων σε ευρωπαϊκά προγράμματα. Στο πλαίσιο υλοποίησης αυτού του πρωτοκόλλου οι δύο δήμοι συμφώνησαν και υπέγραψαν ήδη την κοινή υποψηφιότητα τους σε δύο ανταγωνιστικά ευρωπαϊκά προγράμματα και την επίσκεψη αντιπροσωπείας του δήμου Μασσαλίας στη Λεμεσό, τον Οκτώβριο του 2016. Στην επερχόμενη αυτή επίσκεψη έχουν επιλεγεί τρεις καταρχήν τομείς εξειδίκευσης του πρωτοκόλλου συνεργασίας: α) πολεοδομική ανασυγκρότηση (ο δήμος Λεμεσού, με χρηματοδότηση της νέας προγραμματικής περιόδου, υλοποιεί ένα παρόμοιο έργο, πολύ μικρότερου βέβαια προϋπολογισμού, στις υποβαθμισμένες δυτικές συνοικίες της πόλης β) κοινωνικοί με τη συνεργασία και του τοπικού  πανεπιστημίου και γ) τουριστικοί.

Τι είναι η Euromediterranee Μασσαλίας

Τη δεκαετία του ‘90 η Μασσαλία υπέφερε από μία μεγάλη κρίση. Η κρίση αυτή είχε ως βασικό της άξονα τη ναυτιλιακή κρίση, την κρίση της ναυπηγοεπισκευαστικής ζώνης και γενικότερα τα προβλήματα στο λιμάνι της Μασσαλίας, που αποτελεί πλουτοπαραγωγική πηγή όχι μόνο για την πόλη αλλά και για όλη τη Γαλλική οικονομία. Η κρίση αυτή είχε ως αποτέλεσμα την πολύ μεγάλη αύξηση της ανεργίας, την αποβιομηχάνιση, τα κοινωνικά προβλήματα με αποκορύφωμα τη μείωση του πληθυσμού της περιοχής.  Στο κέντρο της πόλης, δυτικά στο εμπορικό και ιστορικό κέντρο και όμορη του λιμανιού, υπήρχε μία brown field. Μία περιοχή που αποτελείτο από εγκαταλελειμμένα κατά κύριο λόγο κτήρια ή υποδομές υποστήριξης των λιμενικών υπηρεσιών. Το σημαντικότερο δε είναι ότι η περιοχή αυτή αποτελούσε την ουδέτερη ζώνη ανάμεσα στην “καθώς πρέπει” Μασσαλία και τις βόρειες συνοικίες της που κατοικούνται κυρίως από βορειοαφρικάνους πρόσφυγες από τις πρώην γαλλικές αποικίες ή μετανάστες πρώτης ή δεύτερης γενιάς, με μεγάλα κοινωνικά προβλήματα παραβατικότητα, ναρκωτικά, συμμορίες, σχολικές διαρροές.

Το 1992 ο δήμος, η μητροπολιτική περιοχή, η περιφέρεια και το Γαλλικό κράτος αποφάσισαν να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους. Οι πρωτοβουλίες που αποφασίστηκαν να ληφθούν δεν είχαν μόνο οικονομικό αντικείμενο, αλλά κυρίως στόχο να αποτελέσουν μία ολοκληρωμένη παρέμβαση. Να δημιουργήσουν μία πόλη μέσα στην πόλη, όπως χαρακτηριστικά ισχυρίζονται, με βάση τις αρχές της βιωσιμότητας (κοινωνική συνοχή, περιβαλλοντική προστασία, οικονομική ανάπτυξη).

Την τριετία 1993-1995 ασχολήθηκαν με όλες τις προπαρασκευαστικές εργασίες. Μελέτες, νομικές διευθετήσεις, γραφειοκρατικές παρεμβάσεις. Τελικά, αποφασίστηκε ότι η συνολική παρέμβαση θα καλύψει 4.800 στρέμματα μεταξύ του ιστορικού κέντρου της πόλης και του λιμανιού.

Για να υλοποιήσουν αποτελεσματικότερα αυτό το έργο ο δήμος, η μητροπολιτική περιοχή, η περιφέρεια και το γαλλικό κεντρικό κράτος αποφάσισαν να δημιουργήσουν μία αναπτυξιακή εταιρεία. Είναι σημαντικό ότι από την πρώτη στιγμή στο έργο δόθηκε, από το κράτος, ο χαρακτηρισμός της “εθνικής προτεραιότητας”. Στη χρηματοδότηση του έργου συμμετείχε, με περιορισμένη συμμετοχή, μικρότερη του 2% και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Τρεις ήταν οι βασικοί στόχοι που τέθηκαν:

1. Πολεοδομική αναγέννηση, σχεδιασμός και στρατηγική.
2. Αξιοποίηση ακίνητης περιουσίας και οικονομική ανάπτυξη.
3. Ενίσχυση της διεθνούς επιρροής.

Οι στόχοι αυτό, για να πραγματοποιηθούν, κρίθηκε απαραίτητο να υπάρξουν τα ακόλουθα πεδία εξειδικευμένων παρεμβάσεων:

• Στρατηγική.
• Πολεοδομικό master plan.
• Χρηματοδοτική μηχανική.
• Διαχειριστικό πλαίσιο.
• Προβολή και προώθηση.

Είναι ενδιαφέρουσα η πορεία της διαχείρισης της τόσο μεγάλου έργου. Το πρώτο θέμα που έπρεπε να αντιμετωπιστεί ήταν η ιδιοκτησία της γης. Όλη η γη, που επιλέχθηκε να γίνει η παρέμβαση, ήταν ιδιωτική. Με την αγορά της γης, δόθηκε η ευκαιρία στους αρμόδιους να συντάξουν το master plan και τη χρηματοδοτική τους στρατηγική. Αφού είχαν τα δύο αυτά στρατηγικά εργαλεία προχώρησαν στις απαραίτητες μελέτες, με πρώτο μέλημα να δημιουργήσουν υποδομές (δίκτυα, κοινωνικές υποδομές, δημόσιες μεταφορές, δημόσιους χώρους). Το επόμενο βήμα ήταν η δημιουργία “εποικοδομήματος”, κατοικίες, γραφεία, χώρους λιανικής πώλησης, εγκαταστάσεις ήπιας βιοτεχνίας ή βιομηχανίας. Όταν όλο αυτό το πακέτο ήταν έτοιμο ήρθε η ώρα να προσκληθούν και να συμμετάσχουν στη χρηματοδότηση, οι επενδυτές.

Τα αποτελέσματα της πρώτης φάσης της επένδυσης

Η πρώτη φάση της επένδυσης διήρκεσε από το 1995-2013 και είχε συνοπτικά τα εξής αποτελέσματα:

• Εγκατάσταση 10.000 κατοίκων
• Δημιουργία 20.000 θέσεων εργασίας
• Κατασκευή 1,2 εκατομμυρίων τετραγωνικών μέτρων σε κτιριακές εγκαταστάεις εκ των οποίων:
• 00 m² σε χώρους γραφείων
• 000 m² σε κατοικίες Δημιουργήθηκαν περίπου 4.000 νέες κατοικίες
• 000 m² δημόσιοι χώροι και καταστήματα
• 000 αναπαλαιωμένες κατοικίες
• 2 μουσεία (ένα δημόσιο και ένα ιδιωτικό)
• Μία αίθουσα συναυλιών
• Ένα θέατρο
• Ένα εμπορικό κέντρο

Στην πρώτη φάση της επένδυσης η χρηματοδότηση του έργου ήταν 60% από δημόσιους πόρους και 40% από ιδιωτικούς. Το κόστος δημόσιας επένδυσης για την πρώτη φάση ανήλθε στα 560 εκατ. €.

Τα αναμενόμενα αποτελέσματα από τη δεύτερη φάση της επένδυσης.

Η δεύτερη φάση της επένδυσης έχει θέσει φιλόδοξους στόχους. Ουσιαστικά, καλείται να διπλασιάσει τα αποτελέσματα της πρώτης φάσης. Δηλαδή αναμένονται:

• 000 νέοι κάτοικοι
• 000 νέα διαμερίσματα
• 000 νέες θέσεις εργασίας
• 000 m² νέα γραφεία

Ο κυριότερος όμως στόχος της δεύτερης φάσης κατά τη γνώμη μου, είναι να αντιστρέψει το σχήμα της χρηματοδότησης. Αναμένεται η τελική χρηματοδότηση να προέρχεται κατά 20% από το δημόσιο τομέα και 80% από τον ιδιωτικό. Να επενδύσει δηλαδή το δημόσιο ένα Ευρώ και να προκαλέσει επένδυση πέντε Ευρώ.

Όλη αυτή η προσπάθεια καταλήγει στη διαμόρφωση ενός μοντέλου μίας νέας βιώσιμης μεσογειακής πόλης που:

• Σέβεται το περιβάλλον. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο βιοκλιματικός σχεδιασμός των κτηρίων σε συνδυασμό με τη χρήση πρωτοποριακών τεχνολογιών γεωθερμίας, εξοικονομούν το 75% της κατανάλωσης ενέργειας.
• Συνδυάζει την οικονομική ανάπτυξη με την κοινωνική συνοχή και την πολιτιστική δημιουργία.
• Συμβάλλει στην βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικής θέσης της μητροπολιτικής περιοχής της Aix- Marseille- Provence.

Τα διδάγματα

Είναι προφανές ότι μιας και στην παρούσα φάση το έργο είναι ακόμη σε εξέλιξη, δεν μπορούμε να μιλάμε για τελικά συμπεράσματα. Τα διδάγματα που μπορούν να προκύψουν για την Ελληνική ΤΑ δεν έχουν σχέση με το μέγεθος της παρέμβασης, αλλά κυρίως με τη διαδικασία και τις πολιτικές.

Ας προσπαθήσουμε να τα συνοψίσουμε:

1. Η κρίση δεν αντιμετωπίζεται με ευχές. Η κρίση αντιμετωπίζεται με ανάπτυξη και για να έχεις ανάπτυξη χρειάζονται επενδύσεις.
2. Τα κοινοτικά κονδύλια είναι χρήσιμα, αλλά χωρίς εθνικούς πόρους οι πιθανότητες να προκαλέσεις επενδύσεις σε χώρους που δεν ενδιαφέρουν την ευρωπαϊκή πολιτική είναι σχεδόν αδύνατες. Η επαναξιολόγηση των Ελληνικών δημόσιων δαπανών και ο πολλαπλασιασμός του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων είναι απαραίτητος. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να τονιστεί η, σύμφωνα με τη διεθνή εμπειρία, αποτελεσματικότητα των τοπικών δημοσίων επενδύσεων και η εξ αυτού του γεγονότος ανάγκη ενίσχυσης της ΣΑΤΑ αλλά και δημιουργίας Εθνικού Τοπικού Αναπτυξιακού Προγράμματος (ΘΗΣΕΑΣ ΙΙ, όπως το κατονόμασε το πρόσφατο συνέδριο της ΚΕΔΕ), το οποίο θα χρηματοδοτηθεί από τη νέα γενιά παρακρατηθέντων.
3. Θα πρέπει επιτέλους η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να κατανοήσει ότι εάν θέλει να πιάσει τους αναπτυξιακούς στόχους της, θα πρέπει να ξεχωρίσει τις επενδύσεις από την κατανάλωση. Όπως επανειλημμένα έχει τονίσει η Ευρωπαϊκή ΤΑ, οι δημόσιες επενδύσεις δεν θα πρέπει να συνυπολογίζονται στο χρέος και στα κριτήρια του Μάαστριχ.
4. Για να προκληθούν ιδιωτικές επενδύσεις απαιτούνται πριν από όλα δημόσιες. Είναι γεγονός η πολιτική της ΕΕ για μόχλευση κεφαλαίων. Εξάλλου, το σχέδιο Γιούνκερ σε αυτή την πολιτική στηρίζεται. Η εμπειρία όμως της Euromediterranee μας δείχνει ότι οι ιδιώτες έρχονται, αφού έχουν πραγματοποιηθεί οι επενδύσεις, κυρίως σε υποδομές και έχουν καταστήσει ελκυστική την περιοχή. Και αυτές οι επενδύσεις είναι δημόσιες.
5. Σημαντικό στοιχείο για την αποτελεσματική εξέλιξη του έργου ήταν η διαβαθμιδική συνεργασία. Το μέγεθος αυτών των έργων δεν επιτρέπει σε καμία κρατική βαθμίδα από μόνη της να μπορέσει να το υλοποιήσει. Σημαντικά στοιχείά αποτελούν ότι το Γαλλικό κράτος από την πρώτη στιγμή το χαρακτήρισε έργο εθνικής προτεραιότητας, όπως επίσης και η εμπιστοσύνη που επέδειξε στην ΤΑ. Σε αυτό τον τομέα, ένα σημείο προς συζήτηση είναι ο τρόπος που διαχειρίστηκαν τη διαβαθμιδική συνεργασία, μέσω μίας κοινής αναπτυξιακής εταιρείας.
6. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι πολύ πριν αρχίσει ένα τόσο πολύπλοκο έργο είχε καθοριστεί με μεγάλη σαφήνεια η χρηματοδοτική μηχανική με ξεκάθαρους στόχους, ρόλους και ευθύνες.
7. Σημαντικό στοιχείο επίσης, είναι η νομική προετοιμασία, παρά την εμπειρία της Γαλλίας σε ΣΔΙΤ.
8. Το ότι οι δημιουργοί του έργου προσπαθούν να το παρουσιάσουν ως “πιλότο” για τη νέα μεσογειακή πόλη δεν είναι τυχαίο. Έτσι εξηγείται η βαρύτητα που έδωσαν στο  ολοκληρωμένο χαρακτήρα της παρέμβασης. Μία τέτοιας έκτασης παρέμβαση μόνο με οικονομικούς στόχους, δεν είχε πολλές δυνατότητες επιτυχίας.
9. Μία τόσο μεγάλη παρέμβαση αναμενόμενο ήταν να προκαλέσει αντιδράσεις. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίστηκαν και αντιμετωπίζονται όχι μόνο με μία επικοινωνιακή πολιτική ή το πολύ με μία στρατηγική διαβούλευσης, αλλά με ένα ολοκληρωμένο σχέδιο κοινωνικής μηχανικής.
10. Τέλος, στο κοινωνικό επίπεδο τα έργα αυτά προφανώς δεν μπορούν να λύσουν το πρόβλημα. Τα προβλήματα στις βόρειες συνοικίες υπάρχουν ακόμα. Κατά μέσο όρο στις συνοικίες αυτές υπάρχουν δύο νεκροί το μήνα από βίαιο θάνατο, κυρίως πυροβόλο όπλο. Οι παρεμβάσεις αυτές δημιουργούν ασφαλώς ένα σημαντικό ανάχωμα στην επέκταση του κοινωνικού προβλήματος. Σε χωρικό επίπεδο, πολύ φοβάμαι, ότι απλώς το μεταφέρουν σε χώρους λιγότερο “ορατούς”…