Του Ράλλη Γκέκα, Δρ. Οικονομικών ΤΑ
Στις 8 και 9 Σεπτεμβρίου του 2017 πραγματοποιήθηκε, με πρωτοβουλία της ΚΕΔΕ, στην Κόνιτσα, συνέδριο των ορεινών δήμων της χώρας, με αντικείμενο τη βιώσιμη ανάπτυξη των ορεινών περιοχών. Το συνέδριο αυτό είχε σημαντικό ενδιαφέρον γιατί ήταν τα πρώτο με αυτό το αντικείμενο, ιδιαίτερα μάλιστα αυτή την εποχή. Το βασικό συμπέρασμα που προέκυψε είναι ότι οι ορεινές περιοχές της χώρας έχουν πάρα πολλά προβλήματα, αλλά κρύβουν και τεράστια αναπτυξιακά αποθέματα.
Σε αυτό το άρθρο, που αποτελεί περίληψη της παρουσίασης μου στο συνέδριο, θα προσπαθήσω να προσεγγίσω το πώς μπορούμε να επιλύσουμε τα προβλήματα, αλλά κυρίως πως μπορούμε να αναδείξουμε τα μεγάλα συγκριτικά πλεονεκτήματα και να αξιοποιήσουμε τα αναπτυξιακά αποθέματα των ορεινών περιοχών. Στην προσπάθεια αυτή διατυπώνεται πρόταση για τη δημιουργία ενός διεθνούς και ενός εθνικού αναπτυξιακού τοπικού προγράμματος, εξειδικευμένου για τους ορεινούς δήμους της χώρας. Με βάση τη διεθνή εμπειρία αλλά και τις αποφάσεις των συλλογικών οργάνων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, καταβάλλεται προσπάθεια να σκιαγραφηθεί το προφίλ, αλλά και κάποιες κρίσιμες λεπτομέρειες των δύο αυτών προγραμμάτων.
Τα προβλήματα των ορεινών περιοχών
Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ορεινές περιοχές είναι ιδιαίτερα. Οι ιδιαιτερότητές τους εκφράζονται χωρικά, με αποτέλεσμα να υπάρχουν διαφορετικές εκφάνσεις του ίδιου προβλήματος όχι μόνο σε ορεινές περιοχές που ανήκουν σε διαφορετικές ηπείρους ή χώρες, αλλά ακόμα και σε δύο περιοχές που ανήκουν στο ίδιο Κράτος ή ίδιο στον ορεινό όγκο. Παρόλα αυτά, ανεξάρτητα από το αν μία περιοχή ανήκει στην Ευρώπη, στην Αφρική ή στην Ασία, σε μία πλούσια περιοχή ή σε μία φτωχή περιοχή, κοντά σε αστικά κέντρα ή μακριά από αστικά κέντρα, όλες οι περιοχές αυτές παρουσιάζουν προβλήματα τα οποία ως κοινό παρανομαστή έχουν την ορεινότητα.
Στην προσπάθεια να ταξινομηθούν τα προβλήματα των ορεινών περιοχών δημιουργήθηκαν οι παρακάτω πέντε κατηγορίες:
- Οι ορεινές περιοχές θεωρούνται οι πιο εύθραυστες κοινωνικά, οικονομικά και οικολογικά, περιοχές.
- Η απόσταση τους από τα μεγάλα αστικά κέντρα δημιουργεί κοινωνικά προβλήματα, αλλά και επιβαρύνσεις στο κόστος παραγωγής.
- Υστερούν σε υποδομές και εγκαταστάσεις.
- Οι αποδόσεις των επενδύσεων είναι εξαιρετικά χαμηλές.
- Οι φυσικές καταστροφές και ο κίνδυνος αλλαγής του κλίματος, απειλούν όλο και περισσότερο την ικανότητα της ορεινής βιωσιμότητας.
Προφανώς, όπως είπαμε παραπάνω, τα προβλήματα αυτά δεν έχουν ενιαία έκφραση. Παραδείγματος χάρη στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα στην Ευρώπη, οι ορεινές περιοχές υπέστησαν μία πολύ μεγάλη δημογραφική μείωση.
Τα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά αυτής της δημογραφικής μείωσης συνδυάζουν την ορεινότητα με μία σειρά διεθνείς, εθνικούς, τοπικούς κοινωνικούς, πολιτικοοικονομικούς παράγοντες.
Στα κράτη με αποκεντρωμένη οργάνωση και δομή, οι ορεινές περιοχές υπέστησαν πολύ μικρότερες δημογραφικές πιέσεις από ότι στα κράτη με συγκεντρωτική οργάνωση. Όπως παρατηρήθηκε, οι δημογραφικές μετακινήσεις στα φτωχότερα Ευρωπαϊκά κράτη πραγματοποιήθηκαν σε πολύ μεγαλύτερες αποστάσεις και πολλές φορές συνδυάστηκαν με τη διεθνή μετανάστευση, από τις μετακινήσεις από πλουσιότερες περιοχές. Στις αυστριακές Άλπεις, οι μετακινήσεις περιορίστηκαν στη δημογραφική ενίσχυση των πλησιέστερων αστικών κέντρων. Τέλος, δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι το πολύ μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα, που παρουσιάστηκε στις ορεινές περιοχές της Ελλάδας και της Ισπανίας, το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, σχετίζεται άμεσα με τις επιπτώσεις από τους εμφύλιους πολέμους των δύο αυτών χωρών.
Όταν αναφερόμαστε στα προβλήματα των ορεινών περιοχών είμαστε υποχρεωμένοι νομίζω να κάνουμε ειδική μνεία στον πρωτογενή παραγωγικό τομέα. Άλλωστε, η αγροτική παραγωγή παραδοσιακά αποτελούσε το βασικό πυλώνα οικονομικής στήριξης των ορεινών περιοχών, συνεχίζοντας και στη σημερινή πραγματικότητα να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην οικονομία των ορεινών περιοχών.
Τις τελευταίες δεκαετίες, με τη μεγάλη αύξηση της ανταγωνιστικότητας στην αγροτική οικονομία και την αύξηση της παραγωγικότητας στη γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή, οι ορεινές περιοχές φαίνεται να αδυνατούν να παρακολουθήσουν τις σύγχρονες εξελίξεις. Η ανισότητα, όσον αφορά στην παραγωγή και την παραγωγικότητα με τις άλλες αγροτικές περιοχές διευρύνθηκε. Το γεγονός αυτό οφείλεται σε πολλούς παράγοντες ορισμένοι εκ των οποίων είναι:
- Οι ορεινές περιοχές είναι συχνά απότομες.
- τα εδάφη είναι εν μέρει φτωχά.
- οι καιρικές συνθήκες δεν είναι πάντοτε ευνοϊκές για τη γεωργική παραγωγή.
- κυριαρχεί ο μικρός κλήρος.
Τα προβλήματα αυτά έχουν οδηγήσει σε μεγάλη συρρίκνωση της συμμετοχής του αγροτικού εισοδήματος στην τοπική οικονομία. Και αυτό το φαινόμενο δεν έχει μία ενιαία έκφραση σε όλες τις ορεινές περιοχές. Στις σλοβένικες Άλπεις το ποσοστό συμμετοχής στη συνολική απασχόληση της γεωργικής παραγωγής είναι τέσσερις φορές μεγαλύτερο, από το αντίστοιχο ποσοστό στις «διπλανές» γερμανικές Άλπεις. Σε όλους όμως τίθεται το ίδιο ερώτημα, το οποίο δεν περιορίζεται μόνο στο πώς θα αυξηθεί το αγροτικό εισόδημα αλλά, κυρίως στο πώς θα συγκρατηθούν οι πληθυσμοί στους ορεινούς όγκους της Ευρώπης και της υφηλίου γενικότερα.
Οι ευκαιρίες στις ορεινές περιοχές
Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστεί στο σημείο αυτό ότι οι ορεινοί όγκοι δεν προσφέρουν μόνο προβλήματα αλλά και ευκαιρίες. Αποτελούν τους βασικούς παρόχους υδατικών πόρων και ενέργειας, διαθέτουν ένα τεράστιο περιβαλλοντικό πλούτο και μία αξεπέραστη βιοποικιλότητα και κυρίως, λόγω της γεωμορφολογίας τους, έχουν κατορθώσει και έχουν συντηρήσει πολύ συγκεκριμένα και ενδιαφέροντα τοπικά πολιτιστικά και κοινωνικά πρότυπα. Η μη εκκωφαντική πρόσκληση για αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων των ορεινών περιοχών, παράλληλα με τα προβλήματά τους, έχουν δημιουργήσει, τη σημερινή εποχή, τεράστια αναπτυξιακά αποθεματικά.
Η πρόκληση λοιπόν είναι εδώ! Το πρόβλημα που υπάρχει είναι ότι γιατί κανένας και ιδιαίτερα ο ιδιωτικός τομέας, δεν σηκώνει το γάντι;
Η διαχείριση των ορεινών περιοχών
Η έλλειψη υποδομών και όλων των αντικειμενικών μειονεκτημάτων οδηγούν σε μία καταρχήν εξάρτηση από εξωτερικές ενισχύσεις ή από ισχυρές κυβερνητικές παρεμβάσεις. Είναι πλέον διεθνής εμπειρία ότι για να «μοχλευθούν» ιδιωτικά κεφάλαια θα πρέπει πρώτα να επενδυθούν δημόσια, κυρίως σε υποδομές.
Προς αυτή την κατεύθυνση, την αποτελεσματική και βιώσιμη δηλαδή διαχείριση των ορεινών περιοχών, είναι πάρα πολύ σημαντικό το ψήφισμα που εξέδωσε η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ την 21η Δεκεμβρίου 2016, στο οποίο μεταξύ άλλων αναφέρεται:
- .. ενθαρρύνει τα κράτη να υιοθετήσουν ένα μακροπρόθεσμο όραμα και ολιστικές προσεγγίσεις,
- επισημαίνει ότι οι γυναίκες αποτελούν συχνά τους κύριους διαχειριστές των ορεινών πόρων, υπογραμμίζει την ανάγκη για βελτιωμένη πρόσβαση στην γεωργία, συμπεριλαμβανομένων των γαιών, των οικονομικών και χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών,
- ενθαρρύνει την αυξημένη συμμετοχή των τοπικών αρχών,
- ενθαρρύνει τις μεγαλύτερες προσπάθειες των κρατών, και της
διεθνούς κοινότητας, - υπογραμμίζει το γεγονός ότι η δράση σε εθνικό επίπεδο αποτελεί βασικό παράγοντα επίτευξη προόδου.
Εάν προσπαθήσουμε με μία λέξη να εκφράσουμε τις σύγχρονες τάσεις, στη διαχείριση των ορεινών περιοχών, τότε η λέξη αυτή θα ήταν η πολυλειτουργικότητα. Η οικονομία των ορεινών περιοχών θα πρέπει να διαφοροποιηθεί για να μειώσει την αυξημένη ευπάθεια της. Η πολυλειτουργικότητα αποτελεί χαρακτηριστικό των αγροτικών χώρων, γεγονός που διευκολύνει όχι μόνο τους αγρότες, αλλά και άλλους παράγοντες που μπορούν να αποκομίσουν εισόδημα ή να ωφεληθούν από τη συνύπαρξη με τις γεωργικές ή κτηνοτροφικές δραστηριότητες. Πολυλειτουργικότητα σημαίνει καλύτερη εναρμόνιση μεταξύ της γεωργίας, της διατήρησης της φύσης και της ανάπτυξης. Είναι πολύ χαρακτηριστικό το σύνθημα για τους κατοίκους των Πυρηναίων, που από μικρούς αγροτικούς παραγωγούς τους αντιμετωπίζουν πλέον ως «θεματοφύλακες της φύσης». Δεν είναι τυχαίο ότι η πολυλειτουργικότητα έχει ενταχτεί, στα αξιολογικά κριτήρια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για επενδύσεις σε ορεινές περιοχές.
Ένας δυναμικός τομέας, με μία συνεχή ενίσχυση του ρόλου του στις τοπικές κοινωνίες και οικονομίες των ορεινών περιοχών, είναι ο τουρισμός. Το μερίδιο του τουρισμού σε ορεινές περιοχές, στην παγκόσμια τουριστική αγορά, είναι πολύ μεγάλο. Θα αναφέρω εδώ δύο μόνο μεγέθη που μπορούν να βοηθήσουν τον αναγνώστη να προσεγγίσει το εύρος της ευρωπαϊκής τουριστικής αγοράς των ορεινών περιοχών. Οι Άλπεις είναι η δεύτερη πιο σημαντική τουριστική περιοχή στον κόσμο, με πάνω από 540 εκατομμύρια διανυκτερεύσεις το έτος.
Η χώρα μας, με μία μεγάλη τουριστική βιομηχανία, περιορισμένη όμως στα νησιά και τα παράλια όπως επίσης και σε μία ορισμένη τουριστική σεζόν, θα είχε πολλά να κερδίσει από το διαφορισμό του τουριστικού της προϊόντος. Ποσοτικά, εάν σκεφτούμε ότι το 1% της τουριστικής αγοράς μόνο των Άλπεων, αποτελείται από 5.400.000 ετήσιες διανυκτερεύσεις. Ποιοτικά, αφού ο ορεινός τουρισμός μπορεί να διευρύνει την τουριστική περίοδο, να προσκαλέσει επισκέπτες υψηλών εισοδηματικών και εκπαιδευτικών στρωμάτων και να δημιουργήσει προϋποθέσεις ανάπτυξης εναλλακτικών μορφών τουρισμού όπως οικολογικός, περιπατητικός, αθλητικός, προσκυνητικός κ.α.
Για να προτιμήσει όμως ένας επισκέπτης να κάνει τις διακοπές του στην Ελλάδα και όχι στις Άλπεις, τα Πυρηναία ή στα Highlands, δεν φτάνουν μόνο οι φυσικές ομορφιές και η ιστορία. Θα πρέπει να του παρέχονται και οι απαραίτητες υποδομές. Είναι πολύ σημαντικό, κατά τη γνώμη μου, να δημιουργηθούν αναπτυξιακά προγράμματα των ελληνικών ορεινών όγκων, που δεν θα καλύπτουν μόνο τον τουρισμό, αλλά θα αντιμετωπίζουν την ανάπτυξη με μία ολιστική και βιώσιμη σκοπιά. Τη σημερινή περίοδο που οι χρηματοδοτικοί πόροι είναι περιορισμένοι, θα πρότεινα να προσανατολιστούμε στη διεκδίκηση ενός διεθνούς και ενός εθνικού αναπτυξιακού προγράμματος των ορεινών όγκων.
Το διεθνές ειδικό αναπτυξιακό πρόγραμμα
Το διεθνές αναπτυξιακό πρόγραμμα θα πρέπει να επικεντρώνεται στα προβλήματα των ορεινών όγκων της βαλκανικής Χερσονήσου, έτσι όπως περιεγράφηκαν, από την Πρόεδρο της επιτροπής ορεινών δήμων της ΚΕΔΕ κ. Α. Σωτηριάδου, στο πρόσφατο συνέδριο των ορεινών δήμων της χώρας. Τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα των ορεινών περιοχών της νοτιοανατολικής Ευρώπης δεν έχουν σύνορα. Εκτείνονται και διαπερνούν πολλές χώρες. Η διεθνής συνεργασία, από αυτή την άποψη, είναι πρωταρχικής σημασίας. Με βάση τις διεθνείς στατιστικές, εάν προσπαθήσουμε να χαρτογραφήσουμε τους χρηματοδοτικούς πόρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά ακόμα και τις επιστημονικές έρευνες και μελέτες που πραγματοποιούνται, για τη βιώσιμη ανάπτυξη των Ευρωπαϊκών ορεινών περιοχών, θα παρατηρήσουμε ότι οι περισσότερες εντοπίζονται στην Ελβετία, στην Γαλλία, στην Ιταλία και την Γερμανία. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι ορεινές περιοχές της Βαλκανικής Χερσονήσου ουσιαστικά απουσιάζουν. Είναι πολύ σημαντικό να δημιουργηθούν εκείνες οι διεθνείς σχέσεις και συνεργασίες που θα «επιβάλλουν» μία καινούργια στρατηγική βιώσιμης ανάπτυξης, στοχευμένη στις ορεινές περιοχές της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Το πρόγραμμα αυτό θα μπορούσε να σχεδιαστεί στο πλαίσιο της μάκρο περιφερειακής πολιτικής της ΕΕ για την επόμενη προγραμματική περίοδο.
Αντικείμενο του διεθνούς προγράμματος υποστήριξη των ορεινών περιοχών Βαλκανικής χερσονήσου, θα μπορούσε να ήταν:
- Έλλειψη υποδομών
- Έλλειψη ολιστικής κυβερνητικής πρωτοβουλίας
- Έλλειψη σωστού μάρκετινγκ
- Έλλειψη προγραμμάτων κατάρτισης
- Περιορισμένη κατανόηση ορεινού περιβάλλοντος
- Θεσμικά κενά
- Κλιματική αλλαγή
Στόχοι του διεθνούς προγράμματος ανάπτυξης ορεινών όγκων της βαλκανικής Χερσονήσου θα μπορούσε να ήταν:
- Γεωργική διαφοροποίηση
- Χρήση δασικών, όχι αποκλειστικά υλοτομικών, προϊόντων
- Εναλλακτικά είδη απασχόλησης
- Προστιθέμενη αξία
- Δημιουργία μηχανισμών για την αποζημίωση των ορεινών κοινοτήτων για τους πόρους και τις υπηρεσίες που προσφέρουν
- Υποστήριξη οικολογικών και χαμηλών εκπομπών άνθρακα οικονομικών δραστηριοτήτων
- Ενίσχυση των περιφερειακών ιδρυμάτων έρευνας και ανάπτυξης
- Ολοκληρωμένες προσεγγίσεις διαχείρισης
- Αξιοποίηση νέων ευκαιριών για συμπράξεις και επενδύσεις
- Προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή και μετριασμό των επιπτώσεων της
- Άμεση διακυβέρνηση και καινοτομία προς μία πράσινη οικονομία
Το εθνικό ειδικό αναπτυξιακό πρόγραμμα
Το εθνικό πρόγραμμα υποστήριξης των ορεινών περιοχών ως στόχους θα μπορούσε να συμπεριλάβει:
- Την υποστήριξη των ορεινών δήμων
- Την ενίσχυση της τοπικής ανάπτυξης
- Την άμβλυνση των δια και ενδό- περιφερειακών ανισοτήτων καθώς και
- Την προώθηση της διαδημοτικής συνεργασίας
Το πρόγραμμα αυτό θα χρηματοδοτηθεί από:
- Εθνικούς πόρους (αύξηση της ΣΑΤΑ σύμφωνα με το νόμο 3852/2010, νέα γενιά παρακρατηθέντων, επαναπατρισμός του φόρου ζύθου)
- Κοινοτικούς πόρους, ΕΣΠΑ και ανταγωνιστικά προγράμματα
- Τα νέα χρηματοδοτικά εργαλεία που προσφέρονται από το Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων και την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων.
Οι εθνικοί πόροι θα καλύπτουν όλες εκείνες τις δαπάνες που δεν είναι επιλέξιμες από το ΕΣΠΑ, ενώ οι πόροι του Ταμείου Παρακαταθηκών και Δανείων και της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων θα συνδυαστούν με έργα και δράσεις που κυρίως προσφέρουν δυνατότητες αυτοχρηματοδότησης. Είναι προφανές ότι μέσα από αυτή την ολοκληρωμένη παρέμβαση θα επιδιωχθεί, όπως τόνισε στο συνέδριο για τους ορεινούς δήμους, ο Πρόεδρος της Οικονομικής Επιτροπής της ΚΕΔΕ κ. Α. Καστρινός, την κινητοποίηση πόρων, τη συνέργεια και τη συνεργασία που θα αποφέρουν μεγαλύτερα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα.
Το πρόγραμμα θα μπορούσε να διαρθρωθεί σε έξι άξονες:
- Λειτουργική αυτονομία
- Κοινωνικές παρεμβάσεις
- Περιβαλλοντικές παρεμβάσεις
- Πολιτιστικές και αθλητικές δραστηριότητες
- Συμβολή στην τοπική οικονομική μεγέθυνση
- Υποστηρικτικός μηχανισμός
Από τους παραπάνω άξονες του ειδικού αναπτυξιακού προγράμματος για την ανάπτυξη των ορεινών δήμων θα σταθώ ιδιαίτερα στον τελευταίο, που τον θεωρώ θεμελιώδους σημασίας. Τη δημιουργία δηλαδή ενός υποστηρικτικού μηχανισμού. Ο πρόεδρος της Οικονομικής Επιτροπής της ΚΕΔΕ κ. Αλέξης Καστρινός στην εισήγησή του τόνισε την ανάγκη δημιουργίας ενός υποπρογράμματος, ειδικά για τους μικρούς ορεινούς και νησιωτικούς δήμους. Ανέφερε δε συγκεκριμένα: «Δεν αγνοούμε τα προβλήματα στην διατύπωσή, ωρίμανση και υλοποίηση αναπτυξιακών προγραμμάτων και για αυτό πιστεύω ότι για την καλύτερη υλοποίηση του προγράμματος θα πρέπει να συμπεριλαμβάνεται ένας ισχυρός υποστηρικτικός μηχανισμός. Δεν υπάρχει ανάγκη να τον δημιουργήσουμε από την αρχή. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση έχει υποστηρικτικούς μηχανισμούς με εμπειρία και επιστημονικό προσωπικό που μπορούν να βοηθήσουν προς αυτή την κατεύθυνση».
Με βάση τα παραπάνω νομίζω ότι ο υποστηρικτικός μηχανισμός θα πρέπει να έχει ως αντικείμενα:
- Διατύπωση και ωρίμανση προτάσεων
- Έλεγχος υλοποίησης έργων
- Πληροφόρηση
- Προβολή-προώθηση και πρόσβαση σε νέες αγορές τοπικών προϊόντων
- Δημιουργία brand name
- Εισαγωγή καινοτομίας
- Εκπαίδευση
Είναι χαρακτηριστικό ότι όλα τα παραπάνω αντικείμενα δεν μπορούν να χρηματοδοτηθούν από το ΕΣΠΑ, γιατί δεν είναι στις επιλέξιμες δαπάνες του. Για το λόγο αυτό θα πρέπει οπωσδήποτε να δημιουργήσουμε συνέργειες με εθνικά αναπτυξιακά προγράμματα και προγράμματα από εθνικούς πόρους.
Συμπέρασμα
Οι ορεινές περιοχές της χώρας παρουσιάζουν πάρα πολλά προβλήματα αλλά διαθέτουν και τεράστιες ευκαιρίες ανάπτυξης. Η γνώμη μου είναι ότι ένα ειδικό αναπτυξιακό πρόγραμμα για τις ορεινές περιοχές μπορεί να αποτελέσει το εφαλτήριο και να μοχλεύσει πολλαπλάσια κεφάλαια από τον ιδιωτικό τομέα. Όλοι γνωρίζουμε τη δύσκολη δημοσιονομική κατάσταση που διέρχεται η χώρα μας. Είναι προφανές ότι το πρόγραμμα αυτό δεν μπορεί να χρηματοδοτηθεί αποκλειστικά από εθνικούς πόρους. Και για το λόγο αυτό προτείνεται να δημιουργηθεί ένα διεθνές και ένα εθνικό πρόγραμμα.
Είναι σχεδόν σκάνδαλο οι Άλπεις να έχουν ειδικό χρηματοδοτικό πρόγραμμα για τη βιώσιμη ανάπτυξη τους, στο πλαίσιο της μάκρο- περιφερειακής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στη νοτιανατολική Ευρώπη και ιδίως τα Βαλκάνια, που είναι από τις φτωχότερες περιοχές της ΕΕ, να μην υπάρχει ένα παρόμοιο πρόγραμμα.
Παράλληλα, σε εθνικό επίπεδο θα πρέπει η ανάπτυξη των ορεινών περιοχών να τεθεί σε προτεραιότητα, ιδιαίτερα στην εποχή μας που η αναζήτηση των επενδύσεων βρίσκεται πολύ ψηλά στην πολιτική ατζέντα. Από αυτή την άποψη θα πρέπει να δοθεί πολιτική προτεραιότητα, η οποία πρέπει να εκφραστεί και στην διάρθρωση του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων. Είναι βέβαια γνωστό ότι οι δυνατότητες αναδιάρθρωσης ή αύξησης του ΠΔΕ είναι πολύ περιορισμένες. Για το λόγο αυτό θα πρέπει να δημιουργήσουμε τις μεγαλύτερες δυνατές συνέργειες μεταξύ εθνικών και κοινοτικών πόρων, ώστε να προκαλέσουμε τα μεγαλύτερα δυνατά πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα.
Η αγορά υπάρχει, η ζήτηση για ανάλογες υπηρεσίες και αγαθά είναι δεδομένη, οι μηχανισμοί της Τοπικής Αυτοδιοίκησης είναι έτοιμοι, μας απομένει να κινητοποιήσουμε και να συντονίσουμε όλες τις διαθέσιμες δυνάμεις ώστε να μπορέσουμε να ξεμπλοκάρουμε την ανάπτυξη στις ορεινές περιοχές της χώρας.