Της Κατερίνας Μήτσου, συνεργάτιδας ΚΕΔΕ
Σε προηγούμενο άρθρο αναφερθήκαμε στο θεσμό της διαβούλευσης και το σημαντικό ρόλο που αυτός οφείλει να κατέχει στη διαμόρφωση και χάραξη των πολιτικών τοπικής ανάπτυξης. Επισημάναμε τις δυσκολίες που υπάρχουν στη διαδικασία της διαβούλευσης, όπως η μη συμμετοχή των πολιτών, η έλλειψη εμπιστοσύνης προς κάθε θεσμό διακυβέρνησης και η αντίληψη των εμπλεκομένων ότι πρόκειται για μια χρονοβόρα διαδικασία που οφείλει να εξαντλείται στο τυπικό της υπόθεσης και κάναμε μία πρώτη προσέγγιση για τον τρόπο με τον οποίον οφείλει να ανασχεδιαστεί η διαδικασία, προκειμένου να γίνει αποδοτικότερη.
Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε, εν συντομία, τις μεθόδους και τις τεχνικές εκείνες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν, κατά περίπτωση, για να ενισχύσουν το θεσμό της διαβούλευσης. Θα πρέπει να επισημάνουμε στο σημείο αυτό, ότι η παρουσίαση των συγκεκριμένων τεχνικών δεν γίνεται με στόχο τη στείρα αντιγραφή τους και υιοθέτηση τους στην ελληνική πραγματικότητα, αλλά με σκοπό η κάθε δημοτική αρχή να επιλέξει, ανάμεσά τους, την καταλληλότερη για τη δική της θεματολογία και τοπική κοινωνία.
Μέθοδοι και Τεχνικές Διαβούλευσης
1. Δημόσιες Συναντήσεις
Οι δημόσιες συναντήσεις παρέχουν τη δυνατότητα διαβούλευσης ανάμεσα σε μεγάλο αριθμό ατόμων της τοπικής κοινωνίας. Οι συναντήσεις οργανώνονται με τέτοιο τρόπο, ώστε να επιτρέψουν τις μικρές ομαδικές συζητήσεις με προφορική ανατροφοδότηση. Δίνεται επίσης η ευκαιρία στους συμμετέχοντες να διαμορφώσουν οι ίδιοι την ημερήσια διάταξη και να θέσουν ερωτήσεις. Πρόκειται για μία πολύ συνηθισμένη μέθοδος διαβούλευσης, που ακολουθείται εδώ και πολλά χρόνια στο χώρο της ΤΑ και για το λόγο αυτό δεν θα επεκταθούμε εδώ περισσότερο.
Καταλληλότητα Μεθόδου
Αν και σε ορισμένες περιπτώσεις οι συμμετέχοντες αισθάνονται ότι δεν μπορούν να εμπλακούν σε μία τέτοια δράση ή ακόμη και να εμφανίζονται ως απρόθυμοι στο να παραστούν σε αυτή, οι δημόσιες συναντήσεις, ως μέρος σειράς εκδηλώσεων, μπορεί να αποτελέσουν έναν πολύτιμο και αποτελεσματικό τρόπο για την ανταλλαγή πληροφοριών, την ενίσχυση της συμμετοχικότητας και τη διασφάλιση της διαφάνειας.
2. Εργαστήρια / Σεμινάρια και ομάδες εστιασμένης συζήτησης (Focus Group)
Τα εργαστήρια / σεμινάρια αποτελούν έναν εναλλακτικό και ευέλικτο τρόπο ανταλλαγής απόψεων και έκφρασης ιδεών, ανάμεσα στους κατοίκους και τους παράγοντες μίας τοπικής κοινωνίας, καθώς μπορούν να λάβουν πολλές και διαφορετικές μορφές. Μπορούν να σχεδιαστούν ως μέθοδοι ανταλλαγής πληροφοριών ή ως εργαλεία για την αναζήτηση και διερεύνηση πιθανών πλεονεκτημάτων, αδυναμιών, προβλημάτων και προκλήσεων ενός σχεδίου. Επιπλέον, μπορούν να χρησιμοποιήσουν καινοτόμες ιδέες που θα προκύψουν από μία αντίστοιχη διαδικασία, με στόχο τον καλύτερο σχεδιασμό ενός μελλοντικού προγράμματος. Τέλος, σε πολλές περιπτώσεις, μπορούν να είναι προσανατολισμένα προς την κατεύθυνση της διαμόρφωσης ενός σχεδίου δράσης. Αντίθετα, οι ομάδες εστίασης σχεδιάζονται ειδικά με σκοπό να επικεντρωθούν και επομένως να διερευνήσουν ένα μόνο θέμα ή μία σειρά θεμάτων, προκειμένου να έχουν όσο το δυνατόν πιο αναλυτικά συμπεράσματα.
Καταλληλότητα Μεθόδου
Τα εργαστήρια / σεμινάρια και οι ομάδες εστίασης αποτελούν χρήσιμες μεθόδους για την ενίσχυση του διαλόγου μεταξύ εκείνων που αισθάνονται λιγότερη εμπιστοσύνη, ανάμεσα σε μια μεγαλύτερη ομάδα. Ωστόσο, το κύριο πλεονέκτημα της συγκεκριμένης τεχνικής, είναι ότι οι συμμετέχοντες ή οι ομάδες συμφερόντων που παίρνουν μέρος σε αυτή, μπορούν να αποτελούν ομάδες – στόχους, οι οποίες σε άλλες περιπτώσεις θα είχαν αποκλειστεί από παρόμοιες δράσεις.
3. Φόρουμ
Ως φόρουμ χαρακτηρίζεται μία τακτική συνάντηση ατόμων που εκπροσωπούν μια ομάδα ή οργάνωση και μπορεί να έχει ως αφετηρία της ένα συγκεκριμένο θέμα ή αντίστοιχα μία συγκεκριμένη περιοχή. Οι συμμετέχοντες συνήθως αποτελούν μέλη πολιτικών, επαγγελματικών, οικονομικών και κοινωνικών ομάδων της τοπικής κοινωνίας.
Καταλληλότητα Μεθόδου
Τα φόρουμ μπορεί να αποτελέσουν ένα ουσιαστικό μέσο για την ενίσχυση της συμμετοχής ομάδων που παραδοσιακά αποκλείονταν από τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, όπως είναι για παράδειγμα, οι νέοι. Ωστόσο, είναι συχνό φαινόμενο οι συμμετέχοντες σε αυτά να είναι οι «συνήθεις ύποπτοι», εκείνοι δηλαδή που έχουν ήδη εμπλακεί σε τοπικά ζητήματα, μέσω των ήδη υφιστάμενων ομάδων και όχι άτομα από την ευρύτερη τοπική κοινωνία.
4. Διαδικτυακά εργαλεία
Υπάρχει μια ποικιλία από διαδικτυακές τεχνικές συμμετοχής και εμπλοκής των πολιτών μίας τοπικής κοινότητας, από την οποία μπορεί να επιλεχθεί κάθε φορά η καταλληλότερη ή ακόμη και να γίνει ένας συνδυασμός περισσοτέρων, ώστε να επιτευχθεί ένα ουσιαστικότερο αποτέλεσμα. Μερικές από αυτές είναι τα διαδικτυακά φόρουμ συζήτησης και τα ιστολόγια, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι διαδικτυακές έρευνες, ακόμη και η ψηφιακή διαδραστική τηλεόραση. Οι διαδικτυακές διαδικασίες συμμετοχής επιτρέπουν στους ενδιαφερόμενους να επιλέξουν με ποιόν τρόπο, πότε και για πόσο καιρό θέλουν να συμμετέχουν.
Καταλληλότητα Μεθόδου
Οι διαδικτυακές τεχνικές συμμετοχής μπορούν να αποδώσουν καλύτερα αν χρησιμοποιηθούν υποστηρικτικά και σε άλλες τεχνικές διαβούλευσης.
5. Πάνελ Πολιτών
Τα πάνελ των πολιτών αναφέρονται σε συνεχή πάνελ των περίπου 1.000 έως 2.000 συμμετεχόντων, που λειτουργούν ως εκπρόσωποι της τοπικής κοινότητας. Τα πάνελ που οργανώνονται, συμμετέχουν, αρκετές φορές μέσα στο χρόνο λειτουργίας τους, σε έρευνες που πραγματοποιούνται μέσω τηλεφωνικής συνέντευξης, ταχυδρομείου ή από διαδικτυακά ερωτηματολόγια.
Καταλληλότητα Μεθόδου
Το μοντέλο αυτό της διαβούλευσης, μπορεί να στοχεύσει στη βάση της τοπικής κοινότητας και επομένως να είναι αποτελεσματικό στο να προσελκύσει όσους παραδοσιακά αποφεύγουν να λάβουν μέρος σε δημόσιες συναντήσεις.
6. Συζήτηση στρογγυλής τραπέζης
Οι συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως εργαλείο για την επίτευξη συναίνεσης ανάμεσα στην τοπική κοινωνία. Οργανώνονται με τη συμμετοχή τοπικών εταίρων διαφορετικών συμφερόντων, έχοντας ως στόχο τη δημιουργία ομόφωνων συνεργασιών προς την κατεύθυνση της περιβαλλοντικής, οικονομικής και κοινωνικής βιωσιμότητας της τοπικής κοινότητας.
Η βασική αρχή είναι ότι όλοι οι συμμετέχοντες είναι ίσοι, είτε εκπροσωπούν τα συμφέροντα των επιχειρήσεων είτε αυτά της κοινής γνώμης για την τοπική κοινωνία. Στις συναντήσεις αυτές χρειάζεται η παρουσία ενός συντονιστή “αποδεκτού από όλους”, για την καλύτερη διαχείρισή τους. Οι βασικοί παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπόψη για την οργάνωση μιας τέτοιας δράσης είναι η τομεακή εκπροσώπηση, η επιλογή και οι αρμοδιότητες των μελών, το κατάλληλο μέγεθος (συνήθως κυμαίνεται από 16 έως 24 μέλη), αλλά και ο προϋπολογισμός και οι διαδικασίες λήψης αποφάσεων.
Καταλληλότητα Μεθόδου
Οι συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης επωφελούνται από τη συμμετοχή διαφορετικών ομάδων συμφερόντων, που όμως έχουν ίση εκπροσώπηση και εμπλέκονται σε ανοιχτή συζήτηση.
7. Ερωτηματολόγια
Η μέθοδος του ερωτηματολογίου μπορεί να επιλεχθεί για να προσδιορίσει τις ανάγκες και τις απόψεις ενός μεγάλου αριθμού ανθρώπων, μέσω της χρήσης ενός τυποποιημένου εντύπου.
Τα κυριότερα στάδια που καλύπτει είναι:
- Ο καθορισμός του μεγέθους του δείγματος και το είδος των απαιτούμενων πληροφοριών
- Η λήψη απόφασης, σχετικά με το είδος της έρευνας που θα χρησιμοποιηθεί (ταχυδρομικά, παράδοση και συλλογή από το σπίτι, μέσω τηλεφωνικής ή προσωπικής συνέντευξης, κ.α.)
- Ο σχεδιασμός της έρευνας.
- Η ανάλυση των αποτελεσμάτων, μετά την ολοκλήρωση της έρευνας.
Είναι συχνά καλύτερο να χρησιμοποιείται ένα συνοπτικό ερωτηματολόγιο, στο οποίο οι απόψεις των πολιτών, σχετικά με ένα συγκεκριμένο θέμα μπορούν, να διερευνηθούν. Ολοένα και πιο συχνή γίνεται η χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (e-mail) και των μηνυμάτων κειμένου μέσω κινητών τηλεφώνων (SMS), με στόχο να υπάρχει μια ποικιλία στους τρόπους συμμετοχής και εμπλοκής των ενδιαφερομένων.
Καταλληλότητα Μεθόδου
Η χρήση του ερωτηματολογίου είναι καλύτερο να γίνεται υποστηρικτικά σε άλλες τεχνικές διαβούλευσης και δεν μπορεί να αποτελεί την μοναδική μέθοδο, γιατί είναι δυνατόν να λειτουργήσει περιοριστικά στην ουσιαστική εμπλοκή της κοινότητας.
8. Χαρτογράφηση Κοινότητας
Οι χάρτες και οι φωτογραφίες ενός χώρου ή μιας συγκεκριμένης τοποθεσίας χρησιμοποιούνται για να αναδείξουν το πώς οι πολίτες βλέπουν την περιοχή τους: τι τους αρέσει ή δεν τους αρέσει ή ακόμη και τις βελτιώσεις που θα ήθελαν να πραγματοποιηθούν. Οι ιδέες δημιουργούνται σε μικρές ομάδες συζήτησης και καταγράφονται.
Οι ομάδες αυτές θα πρέπει να προωθούνται, ώστε να βοηθήσουν τους πολίτες να διερευνήσουν διάφορα θέματα, να οικοδομήσουν τη μεταξύ τους συναίνεση, αλλά και να προσδιορίσουν τις αντιθέσεις τους.
Καταλληλότητα Μεθόδου
Η χαρτογράφηση της κοινότητας αποτελεί ένα χρήσιμο τρόπο για την εμπλοκή πολιτών, διαφορετικών προελεύσεων, μιας τοπικής κοινότητας, στη συζήτηση τοπικών ζητημάτων.
Όπως φαίνεται και από το κείμενο, υπάρχει μία πληθώρα τεχνικών και μεθόδων, που αν χρησιμοποιηθούν σωστά μπορούν να συντελέσουν στην αποτελεσματική λειτουργία της διαβούλευσης. Αυτό που έχει σημασία είναι οι αρμόδιοι για τη διαδικασία της διαβούλευσης να επιλέξουν κάθε φορά την κατάλληλη μέθοδο και να την προσαρμόσουν στις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας, αλλά και στο υπό διερεύνηση θέμα. Μια αποτελεσματική διαβούλευση θα «χτίσει» ισχυρές συνεργασίες και θα περιορίσει την απομόνωση των πολιτών για τις τοπικές υποθέσεις, δημιουργώντας ισχυρούς συνεκτικούς δεσμούς ανάμεσα στα μέλη της τοπικής κοινωνίας. Τέλος, τα συμπεράσματα που θα προκύψουν από τη διαδικασία της διαβούλευσης θα εμπλουτίσουν τη συνολική οπτική και θα βοηθήσουν στη σύνθεση νέων και ολοκληρωμένων σχεδίων τοπικής ανάπτυξης.