Ένα «δίκοπο μαχαίρι» που θα πρέπει να μάθουμε να χρησιμοποιούμε υπέρ της Τοπικής Αυτοδιοίκησης

Στο διάλογο για τον νέο τρόπο κατανομής των ΚΑΠ, αναδείχθηκε η διαχρονική αδυναμία του συστήματος να επιβραβεύσει τους συνεπείς Δήμους και τις Καλές Πρακτικές.

Σε παλαιότερα άρθρα έχουμε ασχοληθεί με το γιατί αποτύχαμε σε αυτό τον τομέα και πώς θα μπορούσαμε να οργανώσουμε καλύτερα μία αποτελεσματική συγκριτική αξιολόγηση των ΟΤΑ (Γκέκας 2017α, 2017β).

Επανερχόμαστε, όχι μόνο λόγω της επικαιρότητας, αλλά για να συνοψίσουμε σε ότι αφορά στη συμβολή της συγκριτικής αξιολόγησης και συγκεκριμένα:

1. στη βελτίωση της απόδοσης των δημοτικών υπηρεσιών,
2. στους κινδύνους που υπάρχουν από μία στρεβλή εφαρμογή της,
3. στις σχέσεις της με την αποκέντρωση και την εξάρτηση της από έννοιες, όπως παραγωγικότητα, αποδοτικότητα και αποτελεσματικότητα.

Τέλος,  στο άρθρο αυτό παρουσιάζονται, εν είδει συμπερασμάτων[1], πέντε προτάσεις για την αποτελεσματικότερη εφαρμογή της συγκριτικής αξιολόγησης στην Ελληνική Τοπική Αυτοδιοίκηση.

1. Η συγκριτική αξιολόγηση μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ένα εργαλείο για τη βελτίωση της απόδοσης των δημοτικών υπηρεσιών

Τα συστήματα συγκριτικής αξιολόγησης περιλαμβάνουν τη σύγκριση μεταξύ ΟΤΑ  ή Νομικών τους Προσώπων, με βάση σύνολο μετρήσιμων δεικτών, που στοχεύουν σε ένα  στρατηγικό σημείο αναφοράς. Η συγκριτική αξιολόγηση είναι μια επαναλαμβανόμενη διαδικασία.

Ο κύριος στόχος της συγκριτικής αξιολόγησης είναι να εντοπιστούν τα αδύναμα σημεία, ώστε οι υπηρεσίες να βελτιωθούν, αποκτώντας παράλληλα γνώσεις σχετικά με τους φορείς βέλτιστων πρακτικών. Η συγκριτική αξιολόγηση μπορεί να χρησιμοποιηθεί για:

• Αντικειμενική αξιολόγηση της απόδοσης των Δήμων.
• Αποκάλυψη των τομέων που χρειάζονται βελτίωση.
• Εντοπισμό των φορέων με τις καλύτερες επιδόσεις, βελτίωση της διάχυσης και υιοθέτηση των «βέλτιστων πρακτικών»
• Έλεγχο της επιτυχίας και Feed back, σε πιλοτικά έργα και καινοτόμες τεχνολογίες.
• Υποστήριξη στην κατάρτιση των Κρατικών και Δημοτικών προϋπολογισμών και
• Βελτίωση της υπεύθυνης διαχείρισης του δημόσιου χρήματος.

Η συγκριτική αξιολόγηση μπορεί επίσης να διορθώσει αστοχίες συντονισμού, που είναι πιθανό να επιδεινωθούν λόγω της αποκέντρωσης. Με την αποκέντρωση εμπλέκεται μεγαλύτερος αριθμός ενδιαφερομένων και παρατηρούνται μεγαλύτερες επιπλοκές στις διακυβερνητικές- δημοσιονομικές σχέσεις, οι οποίες μπορούν να εντείνουν τα κενά πληροφόρησης. Η συνέργεια πολλών δημόσιων φορέων μπορεί επίσης να καταστήσει το συντονισμό πιο περίπλοκο, εμποδίζοντας την ικανότητα της κεντρικής κυβέρνησης να κατευθύνει τη δημόσια πολιτική προς την επιθυμητή κατεύθυνση. Η συγκριτική αξιολόγηση συμβάλλει στην εξάλειψη των κενών πληροφόρησης και συντονισμού, στη δημιουργία κοινού πλαισίου αναφοράς και στη βελτίωση των υπηρεσιών που παρέχονται από τους Δήμους.

Εάν η συγκριτική αξιολόγηση συνοδεύεται από διαφάνεια, μπορεί επίσης να δημιουργήσει υγιή συναγωνισμό μεταξύ των ΟΤΑ και, ως εκ τούτου, να οδηγηθούν σε κέρδη αποδοτικότητας. Η συγκριτική αξιολόγηση, μπορεί να συμβάλλει και στη βελτίωση των υπηρεσιών outsourcing.  Ιδιαίτερα σε μικρούς Δήμους, που παρατηρείται   απουσία ανταγωνισμού σε τοπικό επίπεδο και οι δυνάμεις της αγοράς αδυνατούν να απομονώσουν τους αναποτελεσματικούς παρόχους. Η συγκριτική αξιολόγηση μπορεί να μιμηθεί ανταγωνιστικές πιέσεις, ειδικά μεταξύ Δήμων που παρουσιάζουν παρόμοια δημογραφικά ή γεωγραφικά χαρακτηριστικά. Εάν αυτές οι πληροφορίες είναι δημόσιες, τα συστήματα απόδοσης μπορούν να βοηθήσουν τους ψηφοφόρους να κρίνουν την απόδοση. Αυτό ενδέχεται να προκαλέσει πίεση στους αιρετούς, για να διασφαλίσουν ότι οι τοπικές υπηρεσίες είναι οικονομικά αποδοτικές και υψηλής ποιότητας.

2. Οι περιορισμοί της συγκριτικής αξιολόγησης

Η συγκριτική αξιολόγηση πρέπει να οδηγεί σε ανώτερη οικονομική απόδοση και αναβαθμισμένη παροχή υπηρεσιών. Ωστόσο, η εφαρμογή ενός συστήματος συγκριτικής αξιολόγησης, με κατάλληλες μετρήσεις και κίνητρα, δεν είναι εύκολη υπόθεση.

Η αποτελεσματικότητα ενός συστήματος συγκριτικής αξιολόγησης επηρεάζεται από την επιλογή των δεικτών. Μία άστοχη επιλογή, μπορεί να στρεβλώσει τα κίνητρα και την στρατηγική στοχοθεσία.

Επίσης, εάν ένα σύστημα απόδοσης εστιάζει σε μια συγκεκριμένη δραστηριότητα ή υπηρεσία, η προσήλωση στην παρακολούθηση και τη μέτρηση αυτής της δραστηριότητας πιθανότατα θα αυξηθεί και το ίδιο θα αυξηθεί και η αποτελεσματικότητα της. Αυτό αν και είναι ευεργετικό για τη συγκεκριμένη δραστηριότητα, μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα σε βάρος κάποιας άλλης, που είναι επίσης σημαντική, αλλά δεν περιλαμβάνεται στο σύστημα συγκριτικής αξιολόγησης.

Επιπλέον, όσο είναι μεγαλύτερος ο αριθμός των ενδιαφερομένων, που επηρεάζονται από το σύστημα συγκριτικής αξιολόγησης, τόσο πιο δύσκολο θα είναι να μειωθεί το ποσό των αντι- κινήτρων, που δημιουργούνται από ένα ενιαίο σύστημα συγκριτικής αξιολόγησης.

Πιθανότατα να προκύψουν ασυμμετρίες πληροφοριών μεταξύ των βαθμίδων διακυβέρνησης. Αυτές οι ασυμμετρίες μπορούν να δημιουργήσουν αναποτελεσματικότητα στο σύστημα απόδοσης. Οι ασυμμετρίες πληροφοριών είναι ιδιαίτερα διαδεδομένες σε αποκεντρωμένα συστήματα.

Οι ασυμμετρίες πληροφοριών ενέχουν τον κίνδυνο οι ΟΤΑ να «παίξουν» το σύστημα. Το «παιχνίδι» αναφέρεται στη στρατηγική συμπεριφορά, που αποσκοπεί στη διασφάλιση θετικών αποτελεσμάτων απόδοσης (ΟΟΣΑ, 2009) και οδηγεί σε στρέβλωση των αποφάσεων πολιτικής ή της κατανομής πόρων. Είναι πιο πιθανό να συμβαίνει, στο πλαίσιο μιας ανταγωνιστικής προσέγγισης συγκριτικής αξιολόγησης, δεδομένου ότι υπάρχουν ισχυρότερα κίνητρα όσον αφορά τη φήμη ή τη χρηματική ανταμοιβή. Το «παιχνίδι» επίσης, θα μπορούσε να έχει τη μορφή ξεκάθαρης εξαπάτησης, μέσω της παροχής ψευδών πληροφοριών στις κεντρικές κυβερνήσεις. Εναλλακτικά, θα μπορούσε να οδηγήσει σε επίτευξη ή ακόμη και υπέρβαση των καθορισμένων στόχων, αλλά σε βάρος άλλων λιγότερο μετρήσιμων τομέων, όπως ασφάλεια ή ικανοποίηση πολιτών. Δυστυχώς, λόγω της ασυμμετρίας των πληροφοριών, είναι δύσκολο να εντοπιστεί το «παιχνίδι»  εκ των προτέρων, παρά μόνο εκ των υστέρων. Ωστόσο, η διασφάλιση ότι ένα σύστημα απόδοσης διαθέτει επαρκή αριθμό δεικτών, επαλήθευση δεδομένων και αναθεώρηση των δεικτών σε τακτική βάση, μπορεί να συμβάλει στη μείωση των «παιχνιδιών» μεταξύ των συμμετεχόντων.

3. Η επίδραση της αποκέντρωσης στη συγκριτική αξιολόγηση

Το είδος της αποκέντρωσης (διοικητική, δημοσιονομική ή πολιτική αποκέντρωση), καθώς και η έκτασή της, μπορεί να επηρεάσει την αποτελεσματικότητα και τον τύπο του συστήματος συγκριτικής αξιολόγησης. Χώρες με ενιαία συνταγματική οργάνωση  έχουν διαφορετικές ευκαιρίες για δημοσιονομική αποκέντρωση, από ότι οι ομοσπονδιακές. Οι ομοσπονδιακές χώρες προστατεύουν συνταγματικά την ΤΑ και μοιράζονται τη δημόσια εξουσία οι βαθμίδες διακυβέρνησης. Με αυτό το δεδομένο, η δυνατότητα αυτόνομης λήψης αποφάσεων από τους ΟΤΑ, είναι προφανώς ισχυρότερη. Παρ’ όλα αυτά, η εξουσία λήψης αποφάσεων, οι αρμοδιότητες  και οι ευθύνες για τους ΟΤΑ ποικίλλουν ευρέως μεταξύ των χωρών και δεν εξαρτώνται απαραίτητα από το συνταγματικό τους υπόβαθρο.

Η συγκριτική αξιολόγηση έχει επιπλέον μία θετική προσέγγιση. Βασίζεται στη διδαχή από τις βέλτιστες πρακτικές, σε αντίθεση με τη χρήση τεχνικών «ονοματοδοσίας και ντροπής» (naming and shaming). Γενικά, περιλαμβάνει διαβούλευση και συνεργασία μεταξύ των βαθμίδων διακυβέρνησης. Η συγκριτική αξιολόγηση είναι πιθανότερο να εφαρμοστεί εάν όλες οι βαθμίδες διακυβέρνησης αντιληφθούν ότι θα οδηγήσει σε νέα ή καλύτερα κανάλια πληροφόρησης, θα βελτιώσουν την αποτελεσματικότητα της πολιτικής ή, αν μπορούν, θα μοιραστούν τους πρόσθετους πόρους και την πολιτική μόχλευση (ΟΟΣΑ, 2009). Οι κεντρικές κυβερνήσεις μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στη διευκόλυνση της γνώσης και της ανταλλαγής δεδομένων στους ΟΤΑ, καθώς και στην ενοποίηση βάσεων δεδομένων.

Η συγκριτική αξιολόγηση μπορεί επίσης να είναι εθελοντική. Για παράδειγμα, στη Γερμανία οι συγκριτικές αξιολογήσεις σε τοπικό επίπεδο είναι σε μεγάλο βαθμό εθελοντικές και βασίζονται στην αυτοδιαχείριση. Η KGSt, για παράδειγμα, ενθαρρύνει την εθελοντική συμμετοχή από Περιφέρειες και Δήμους, με το να δημιουργεί εθελοντικά δίκτυα συγκριτικής αξιολόγησης.

Ορισμένες έρευνες δείχνουν ότι αυτή η δημόσια διάδοση πληροφοριών είναι πιθανό να βελτιώσει τις υπηρεσίες. Σχετική μελέτη (ΟΟΣΑ 2018) εξέτασε την επίδραση της συγκριτικής αξιολόγησης στη διαφάνεια και την οικονομική απόδοση στις υπηρεσίες ύδρευσης της Ολλανδίας. Η μελέτη διαπίστωσε ότι η συγκριτική αξιολόγηση αμέσως επηρέασε την οικονομική απόδοση, μόνο μετά την εισαγωγή των σχετικών πληροφοριών.

Οι χώρες με σχετικά συγκεντρωτικό χαρακτήρα κρατικών δαπανών και φορολογίας, όπως η χώρα μας, μπορούν να επιβάλλουν ευκολότερα σύστημα συγκριτικής αξιολόγησης. Η συγκριτική αξιολόγηση ωστόσο, με μια προσέγγιση από πάνω προς τα κάτω είναι πιθανό να έχει ως αποτέλεσμα οι δείκτες συγκριτικής αξιολόγησης να εκφράζουν λιγότερο τις περιφερειακές ή τοπικές ιδιαιτερότητες, λόγω ασυμμετρίας γνώσεων.

Τα συστήματα συγκριτικής αξιολόγησης δημιουργούν ρητά κίνητρα καθώς επιφέρουν επιπτώσεις στη φήμη και δημιουργούν εξωτερική πίεση για υπευθυνότητα και μεταρρύθμιση (ΟΟΣΑ, 2009). Ο συναγωνισμός στοχεύει στη βελτίωση της διαχειριστικής συμπεριφοράς, ενώ οι ΟΤΑ στοχεύουν στη βελτίωση της απόδοσής τους, για να αποφύγουν τον «στιγματισμό» ως αποτυγχάνοντες οργανισμοί.

Τα συστήματα συγκριτικής αξιολόγησης μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως πολιτικό εργαλείο. Αυτό είναι επωφελές εάν χρησιμοποιείται για την υποστήριξη της χάραξης πολιτικής ή τη βελτίωση των αποτελεσμάτων της δημόσιας πολιτικής. Ωστόσο, υπό αντίπαλες πολιτικές ρυθμίσεις (συμπεριλαμβανομένων όλων των βαθμίδων διακυβέρνησης), τα αποτελέσματα από τα συστήματα συγκριτικής αξιολόγησης μπορεί να ερμηνεύονται και να κοινοποιούνται διαφορετικά από αντίπαλα πολιτικά κόμματα, γεγονός που μπορεί να εμποδίσει τη βελτίωση των επιδόσεων. Σε χώρες, όπως η δική μας, με έντονο πολιτικό ανταγωνισμό, η δημοσίευση αρνητικών πληροφοριών απόδοσης σχετικά με τους ΟΤΑ θα μπορούσε να οδηγήσει σε σημαντικές πολιτικές αντιδράσεις. Ταυτόχρονα, οι τοπικές εκλογές μπορεί να εμποδίσουν τη δημοσίευση των στοιχείων απόδοσης, τουλάχιστον όταν τα αποτελέσματα αναμένεται να είναι υποτονικά. Η πολιτική πόλωση και η δυσπιστία των πολιτών στους δημόσιους θεσμούς αμαυρώνουν την επιτυχία του συστήματος συγκριτικής αξιολόγησης (ΟΟΣΑ, 2017). Δεδομένης της μακροπρόθεσμης φύσης των περισσότερων διοικητικών μεταρρυθμίσεων, ισχυρή πολιτική δέσμευση, σε όλες τις διοικητικές βαθμίδες και σε όλα τα κόμματα, απαιτούνται για να διασφαλιστεί ότι τα συστήματα συγκριτικής αξιολόγησης εκπληρώνουν τον μακροπρόθεσμο στόχο τους για αύξηση της παραγωγικότητας.

Τα συστήματα συγκριτικής αξιολόγησης μπορεί επίσης να διαφέρουν πολύ ως προς τους στόχους τους. Ορισμένοι στόχοι, όπως η παρακολούθηση της επίτευξης των εθνικών προτύπων ή στόχων ή, ο καθορισμός των κονδυλίων του προϋπολογισμού, ενδέχεται να ευθυγραμμίζονται καλά με τη συγκριτική αξιολόγηση. Στόχοι που δίνουν έμφαση στην επίτευξη περιφερειακών σχεδιασμών ή ανάπτυξη ικανοτήτων, μπορεί να επιτευχθούν καλύτερα με τη συμμετοχή της ΤΑ.

Οι χώρες με ισχυρές Αυτοδιοικητικές αρχές είναι πιο ικανές να αντιμετωπίσουν το κόστος ευκαιρίας, που βασίζεται σε οποιοδήποτε σύστημα συγκριτικής αξιολόγησης. Είναι πιο πιθανό να επωφεληθούν από τις οικονομίες κλίμακας, με μια πιο εκτεταμένη δεξαμενή ανθρώπινου δυναμικού, από την οποία μπορούν να αντλήσουν και αρκετή οργανωτική ελευθερία στην αποτελεσματική χρήση συγκριτικών πληροφοριών απόδοσης

4. Οι έννοιες της παραγωγικότητας, της αποδοτικότητας και της αποτελεσματικότητας

Η αποδοτικότητα μετράει συνήθως τη σχέση μεταξύ εισροών (παρονομαστής) εκροών (αριθμητής).

Η αποτελεσματικότητα μετράει το βαθμό που ο Δήμος επιτυγχάνει τους στόχους του.

Κατά τη μέτρηση της αποδοτικότητας, μπορούμε να διακρίνουμε την τεχνική αποδοτικότητα («κάνω περισσότερα με λιγότερα»). Η τεχνική αποδοτικότητα μετράει τη διαδικασία όπου επιχειρείται να επιτευχθεί η μέγιστη δυνατή απόδοση, με δεδομένο ένα σταθερό σύνολο εισροών και μια συγκεκριμένη τεχνολογία.

Η έννοια της τεχνικής αποτελεσματικότητας είναι παρόμοια με την έννοια της παραγωγικότητας.

Η παραγωγικότητα είναι πολύ πιο εύκολο να υπολογιστεί για μία αρμοδιότητα που χρησιμοποιεί «ενιαίες» εισροές για να παράγει ένα ενιαίο προϊόν/ υπηρεσία, παρά  για το σύνολο του Δήμου, που χρησιμοποιεί αρκετές εισροές για την παραγωγή πολλών εκροών.

Κατά τη μέτρηση της αποτελεσματικότητας μπορούμε να διακρίνουμε την αποτελεσματικότητα αναδιανομής («κάνω το σωστό πράγμα, στο σωστό μέρος»), η οποία αναφέρεται στην κατανομή των πόρων (είτε από οικονομική άποψη είτε σε όρους εργασίας ή φυσικούς/κεφαλαίου) και επιτυγχάνεται όταν ο συνδυασμός εισροών-εκροών ελαχιστοποιεί το κόστος ή/και μεγιστοποιεί το κέρδος (Lafortune, 2015).

Η αποτελεσματικότητα είναι δύσκολο να μετρηθεί, καθώς απαιτεί γνώση σχετικά με τα όρια των δυνατοτήτων παραγωγής του κλάδου. Εάν δεν χρησιμοποιηθούν τεχνικές πρότυπου κόστους και ποιότητας παροχής υπηρεσιών, οι περισσότεροι δείκτες μετρούν τελικά την παραγωγικότητα, αφού δεν λαμβάνεται υπόψη το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα που είναι εφικτό.

Συμπεράσματα

1. Η συγκριτική αξιολόγηση μπορεί να προσφέρει πολλά στη βελτίωση της αποδοτικότητας και της αποτελεσματικότητας των Δήμων. Εάν προσπαθούσαμε να κωδικοποιήσουμε τα πλεονεκτήματα της διαδικασίας αυτής, θα λέγαμε ότι η συγκριτική αξιολόγηση συμβάλλει (Γκέκας 2022):

• Στο να διευκολύνει την ορθολογικότερη λήψη των αποφάσεων
• Στην ενίσχυση της αποτελεσματικότητας και της διαχειριστικής ικανότητας του αιρετού και στελεχικού προσωπικού
• Στην ενίσχυση της τεχνογνωσίας και των τρόπων απόκτησης της
• Στον περιορισμό του χρηματοδοτικού κόστους και του χρόνου απόκρισης στις προκλήσεις και υλοποίησης των πολιτικών
• Στη δημιουργία εποικοδομητικού διάλογου, για δημιουργικές και καινοτόμες ιδέες
• Στη δημιουργία μιας υποστηρικτικής, διαδημοτικής, κοινότητας
• Στον εντοπισμό και την κάλυψη κενών τεχνογνωσίας
• Στη δημιουργία ενός εκπαιδευτικού πλαισίου- κουλτούρας, «on the job» μάθησης

1. Το πρόσημο της συγκριτικής αξιολόγησης θα πρέπει να είναι θετικό.  Κατά κύριο λόγο, να προωθεί τις καλές πρακτικές και  με αυτό τον τρόπο να παρέχει κίνητρο στους Δήμους και στις επιμέρους υπηρεσίες τους να βελτιώνονται. Δεν είναι τυχαίο ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, σε κείμενα της, ισχυρίζεται ότι χρησιμοποιεί τις καλές πρακτικές για να:
   • Προωθήσει
   • Ενισχύσει
   • Αυξήσει
   • Μεταρρυθμίσει
   • Πληροφορήσει
   • Ενθαρρύνει

τους Ευρωπαϊκούς Δήμους να τις αξιοποιήσουν, ώστε να καταστούν περισσότερο ελκυστικοί και να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής στις πόλεις τους.

• Για να αποφευχθούν λάθη του παρελθόντος θα πρέπει η εφαρμογή της συγκριτικής αξιολόγησης:
• να σχεδιαστεί πολύ καλά
• να μην καλύπτει το σύνολο των δημοτικών δραστηριοτήτων αλλά,  στην αρχή τουλάχιστον,  κάποιες συγκεκριμένες και ξεχωριστές υπηρεσίες.
• να την αναλάβει φορέας κοινά αποδεκτός, από την Τοπική Αυτοδιοίκηση και την Κεντρική Κυβέρνηση, με επιστημονική επάρκεια και κυρίως γνώση των ιδιαιτεροτήτων των ΟΤΑ της χώρας.

1. Μία καλή πρακτική είναι η Γερμανική.  Θα μπορούσε η συγκριτική αξιολόγηση, στη χώρα μας να είναι, σε πρώτη φάση τουλάχιστον,  εθελοντική,  με την υποστήριξη της ΚΕΔΕ και του Υπουργείου Εσωτερικών.
2. Ως σημαντικό στοιχείο αξιολόγησης μιας καλής πρακτικής θα πρέπει να είναι η ευκολία διάχυση της και η μετατροπή της σε εκπαιδευτικό εργαλείο, έτσι όπως προτείνεται από το Συμβούλιο της Ευρώπης και της Βρετανικής LGA.

[1] Τα συμπεράσματα ανήκουν αποκλειστικά στον συγγραφέα και δεν απηχούν, σε καμία περίπτωση, προτεραιότητες και απόψεις της Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων.

Για περισσότερα:

2022. Ράλλης Γκέκας. «Πενήντα καλές πρακτικές Ευρωπαϊκών ΟΤΑ». ΕΕΤΑΑ. Μελέτη υπό δηοσίευση.
2023. Leah Phillips. «Improving the Performance of Sub-national Governments through Benchmarking and Performance Reporting». OECD Working Papers on Fiscal Federalism No. 22
2024. OECD. «Government at a Glance 2017», OECD Publishing, Paris, http://dx.doi.org/10.1787/gov_glance-2017-en.

2017 b. Ράλλης Γκέκας. «Η μέτρηση της απόδοσης δημοτικών υπηρεσιών, σε οκτώ βήματα. Καλές Ευρωπαϊκές πρακτικές». Localit https://kede.gr/i-metrisi-tis-apodosis-dimotikon-ypiresion-se-okto-vimata-kales-evropaikes-praktikes/

2017 a. Ράλλης Γκέκας. «Πως μπορεί το κεντρικό κράτος να ακυρώσει μία καλή ιδέα και πρακτική. Η περίπτωση της μέτρησης της απόδοσης των υπηρεσιών». Localit  https://kede.gr/pos-borei-to-kentriko-kratos-na-akyrosei-mia-kali-idea-kai-praktiki-i-periptosi-tis-metrisis-tis-apodosis-ton-ypiresion/

2015. Lafortune, G. «Developing health system efficiency indicators: Overview of key concepts, general approaches, and current and future work», Meeting of OECD Health Data National Correspondents background document.