Του Ράλλη Γκέκα Δρ. Οικονομικών ΤΑ
Σε προηγούμενο άρθρο παρουσιάστηκε η σχετικά πρόσφατη έρευνα για τη γνώμη των Ευρωπαίων πολιτών, ως προς τη διαχείριση της πανδημία, από την Τοπική Αυτοδιοίκηση.
Στο παρόν άρθρο παρουσιάζονται τα ευρήματα έρευνας που αφορούν στην γνώμη των εκπροσώπων των Ευρωπαϊκών ΟΤΑ, σχετικά με τη διαχείριση της πανδημίας.
Για την καλύτερη κατανόηση και αξιολόγηση των επιπτώσεων της πανδημίας στην ΤΑ, ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή των Περιφερειών (ΕτΠ) εκπόνησαν διαδικτυακή έρευνα, με τίτλο «The impact of COVID-19 on regional and local governments: governance, finance and recovery plans». Η έρευνα αυτή δημοσιεύτηκε το Νοέμβριο του 2020 και περιλαμβάνει ευρήματα από το πρώτο κύμα της πανδημίας.
Η έρευνα πραγματοποιήθηκε μεταξύ 300 εκπροσώπων ΟΤΑ, από 24 κράτη-μέλη της ΕΕ. Οι περισσότεροι από τους συμμετέχοντες ήταν από Δήμους (59%) και Περιφέρειες (26%). Το υπόλοιπο ποσοστό ήταν από διαδημοτικές συνεργασίες (12%) και ενδιάμεσες δομές (νομούς, επαρχίες, μητροπολιτικές περιοχές κ.α.)
Τα βασικότερα συμπεράσματα της έρευνας είναι:
- Η κρίση COVID-19 αναμένεται να έχει ιδιαίτερα αρνητικό αντίκτυπο στην ΤΑ.
- Η έλλειψη τεχνικών μέσων και εξοπλισμού, η ανεπάρκεια χρηματοδοτικών πόρων και η έλλειψη διαδημοτικού και διαβαθμιδικού συντονισμού, συγκαταλέγονται στις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι ΟΤΑ, στην προσπάθεια αποτελεσματικής διαχείρισης της υγειονομικής κρίσης.
- Βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα, αναμένεται ότι η κοινωνικοοικονομική κρίση που συνδέεται με τη νόσο COVID-19 θα έχει αρνητικό αντίκτυπο στις οικονομίες των Ευρωπαϊκών ΟΤΑ, με ένα επικίνδυνο «άνοιγμα της ψαλίδας» μεταξύ αυξανόμενων δαπανών και μειούμενων εσόδων.
- Θεωρείται απαραίτητη η διεκδίκηση χρηματοδότησης της ΤΑ από την ΕΕ.
- Η πανδημία αποτελεί ευκαιρία για την αναμόρφωση της περιφερειακής πολιτικής.
Όπως γίνεται φανερό οι επιπτώσεις της πανδημίας στην Ευρωπαϊκή Τοπική Αυτοδιοίκηση έχει περίπου τα ίδια γενικά χαρακτηριστικά σε όλα τα κράτη μέλη. Είναι ενδιαφέρον να δούμε τι ιδιαιτερότητες εμπεριέχει κάθε ένα από αυτά τα γενικά συμπεράσματα.
Πηγή: CoR-OECD
Από το παραπάνω γράφημα παρατηρούμε ότι μόνο το 10% των ερωτηθέντων θεωρεί περιορισμένες τις επιπτώσεις τα πανδημίας στην ΤΑ. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 77% των εκπροσώπων Περιφερειών θεωρεί ότι οι επιπτώσεις της πανδημίας θα είναι τουλάχιστον ισχυρές, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τους Δήμους φτάνει στο 54%.
Ο πληθυσμός φαίνεται να είναι ένας παράγοντας που παίζει, στη συγκεκριμένη περίπτωση, σημαντικό ρόλο γιατί ίσως συνδέεται με τις αρμοδιότητες των ΟΤΑ και την ασύμμετρη αποκέντρωση τους. Οι εκπρόσωποι των Δήμων με πληθυσμό άνω των 250.000 κατοίκων θεωρούν τις επιπτώσεις της υγειονομικής κρίσης πολύ ισχυρές, σε ποσοστό τέσσερις φορές μεγαλύτερο (48%), από τους εκπροσωπούντες Δήμους μικρότερους των 10.000 κατοίκων (12%).
Στη χώρα μας δεν έχουμε θεσμοθετημένη ασσυμετρία στην αποκέντρωση, παρά την ανεπιτυχή προσπάθεια του «Κλεισθένη». Οι μεγάλοι, πληθυσμιακά Δήμοι, που κατά τεκμήριο έχουν μεγαλύτερες δυνατότητες παρέμβασης, αντιμετώπισαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας και μεγαλύτερα προβλήματα, λόγω της αυξημένης πληθυσμιακής πυκνότητας, που αποτελεί σημαντικό υπόβαθρο διάδοσης του COVID 19.
Πηγή: CoR-OECD
Στο παραπάνω γράφημα παρουσιάζονται ιεραρχημένες οι κύριες προκλήσεις που συνάντησαν οι Ευρωπαϊκοί ΟΤΑ στην προσπάθεια διαχείρισης της υγειονομικής κρίσης. Για τα Ελληνικά δεδομένα προκαλεί εντύπωση ότι η έλλειψη προσωπικού είναι πέμπτη, στη σειρά κατάταξης, με βάση το υψηλό βαθμό πρόκλησης. Ένα επίσης ενδιαφέρον σημείο είναι ότι οι απαντήσεις που δόθηκαν στην έλλειψη τεχνικών μέσων και εξοπλισμού δεν ήταν ομοιογενείς. Οι μεγαλύτερες τιμές εντοπίστηκαν στις δύο ακραίες δημογραφικές ομάδες (στους Δήμους μεγαλύτερους των 250.000 κατοίκων 61% και στους Δήμους κάτω των 10.000 κατοίκων (51%).
Η έλλειψη οικονομικών πόρων παρατηρείται και στις «καλύτερες οικογένειες».
Πηγή: CoR-OECD
Σύμφωνα με το παραπάνω γράφημα οι εκπρόσωποι των Ευρωπαϊκών ΟΤΑ θεωρούν ότι οι οικονομικές επιπτώσεις της υγειονομικής κρίσης δεν θα είναι βραχυχρόνιες, αλλά και μεσοπρόθεσμες. Και σε αυτή την περίπτωση ο πληθυσμός παρουσιάζει μία γραμμική σχέση με τα αποτελέσματα. Οι Δήμοι άνω των 250.000 κατοίκων εκτιμούν ως υψηλά αρνητικές τις οικονομικές επιπτώσεις στους Δήμους τους σε ποσοστό 65%, ενώ στους Δήμους με λιγότερο από 10.000 κατοίκους το ποσοστό αυτό περιορίζεται στο 41%.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημάνουμε την διάρθρωση των εσόδων των Ελληνικών Δήμων. Στους μεγάλους πληθυσμιακά, Δήμους τα ίδια έσοδα καταλαμβάνουν πολύ μεγαλύτερο ποσοστό των συνολικών εσόδων, από ότι στους μικρούς. Αντίθετα, στα συνολικά έσοδα των μικρών πληθυσμιακά Δήμων κυριαρχούν, κατά τεκμήριο, οι επιχορηγήσεις.
Είναι ενδιαφέρον να εξακριβώσουμε ποιες γενικές οικονομικές κατηγορίες αναμένεται να πληγούν από την πανδημία περισσότερο.
Πηγή: CoR-OECD
Στο παραπάνω γράφημα παρατηρείται ότι τα έσοδα της ΤΑ θεωρείται η κατηγορία που θα πληγεί περισσότερο. Μάλιστα, στην έρευνα γίνεται ένας διαχωρισμός μεταξύ αποκεντρωμένων και λιγότερο αποκεντρωμένων χωρών, με τους ΟΤΑ στις πρώτες να αναμένουν ισχυρότερες αρνητικές επιπτώσεις. Στην Ελλάδα ο περιορισμός στα έσοδα από πόρους, όπως το τέλος παρεπιδημούντων, καλύφθηκε πίσω από την αύξηση των ιδίων εσόδων, σύμφωνα με τον Κρατικό Προϋπολογισμό 2021, που αναμένεται λόγω επαλήθευσης των στοιχείων των τετραγωνικών μέτρων.
Στη περίπτωση των επιπτώσεων της πανδημίας στα έσοδα της ΤΑ ο πληθυσμός συνεχίζει να συσχετίζεται με την σφοδρότητα τους. Οι Δήμοι με πληθυσμό άνω των 250.000 κατοίκων αναμένουν κατά 78% πολύ υψηλές αρνητικές επιπτώσεις, όταν το αντίστοιχο ποσοστό για τους κάτω των 10.000 Δήμους ανέρχεται στο 53%. Πάντως, σε όλες τις δημογραφικές κατηγορίες, οι αναμενόμενες υψηλές αρνητικές επιπτώσεις στα οικονομικά της ΤΑ αναμένονται από την απόλυτη πλειοψηφία των ερωτωμένων.
Πηγή: CoR-OECD
Στο παραπάνω γράφημα παρουσιάζονται οι αναμενόμενες επιπτώσεις ανά ειδική κατηγορία εσόδων. Το πιο εντυπωσιακό εύρημα σε αυτή την περίπτωση είναι ότι ένας στους τέσσερις ερωτώμενους ελπίζει σε αύξηση των επιχορηγήσεων προς την ΤΑ.
Η προσδοκία αυτή δεν βασίζεται στον «από μηχανής θεό», αλλά στη δικαιολογημένη απαίτηση να καλυφθεί το υπερβάλλον κόστος που προκαλεί η πανδημία στους ΟΤΑ. Είναι γεγονός ότι εάν οι Δήμοι και οι Περιφέρειες δεν αναλάμβαναν πρωτοβουλίες, τότε το κενό αυτό θα έπρεπε να καλυφθεί ή από το κεντρικό κράτος, με τουλάχιστον ίσο εάν όχι μεγαλύτερο δημοσιονομικό κόστος ή από τον ιδιωτικό τομέα, με κόστος για τον πολίτη.
Ενώ τα έσοδα των Δήμων αναμένεται να παρουσιάσουν κάμψη οι δαπάνες τους παρουσιάζουν αύξηση. Το 86% της Ευρωπαϊκής ΤΑ αναμένει η πανδημία να έχει μία υψηλή ή μέτρια αρνητική επίπτωση στις δαπάνες της.
Πηγή: CoR-OECD
Στο παραπάνω γράφημα παρουσιάζεται η διαμόρφωση των αναμενομένων οικονομικών επιπτώσεων, ανά ειδική κατηγορία δαπανών. Το πρώτο συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι στο γράφημα υπάρχουν αρμοδιότητες που δεν ανήκουν στην Ελληνική ΤΑ ή έχει πολύ μικρή συμμετοχή. Να υπενθυμίσουμε επίσης ότι τα προνοιακά επιδόματα ήταν μία μεταφερόμενη αρμοδιότητα των Ελληνικών Δήμων, που επανασυγκεντρώθηκε αυθαίρετα.
Ένα πολύ ενδιαφέρον εύρημα της έρευνας είναι ότι όσον αφορά στα έσοδα, οι εκπροσωπούντες τους Ευρωπαϊκούς ΟΤΑ, θεωρούν ως πολύ χρήσιμη την αύξηση των επιχορηγήσεων στις δαπάνες. Αντίθετα, η μεταφορά νέων αρμοδιοτήτων στην ΤΑ έλαβε πολύ μικρή υποστήριξη. Η άποψη αυτή συνάδει με τη σημερινή συγκυρία της Ελληνικής ΤΑ. Το ζητούμενο σήμερα δεν είναι νέες αρμοδιότητες, αλλά η δυνατότητα υλοποίησης αυτών που έχουν παραχωρηθεί. Για το λόγο αυτό πάγια θέση της ΚΕΔΕ είναι η πλήρης εφαρμογή του Ν. 3852/2010.
Η μείωση των εσόδων και η αύξηση των δαπανών είναι λογικό να δημιουργήσουν μεγαλύτερα ελλείμματα. Το 60% των συμμετεχόντων στην έρευνα θεωρούν ότι η πανδημία θα αυξήσει τα τοπικά δημοσιονομικά ελλείμματα και χρέη. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να επισημανθεί η ιδιαιτερότητα της Ελληνικής Τοπικής Αυτοδιοίκησης, που τόσο καθόλη τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, όσο και το 2020, συμβάλλει στον Κρατικό Προϋπολογισμό με πλεονάσματα, συγκαταλέγεται δε, στις Ευρωπαϊκές ΤΑ με το μικρότερο χρέος. Είναι γεγονός ότι αυτή η συμβολή της Ελληνικής ΤΑ στη δημοσιονομική εξυγίανση δεν έχει εκτιμηθεί, αξιολογηθεί και επιβραβευτεί, από το κεντρικό κράτος.
Συμπεράσματα
Η υγειονομική κρίση αναμένεται να επηρεάσει τις τοπικές οικονομίες-κοινωνίες και τα τοπικά δημόσια οικονομικά. Άρα, οι ΟΤΑ χρειάζονται χρηματοδοτική, επιστημονική, τεχνική και λειτουργική υποστήριξη.
Η μείωση των ίδιων εσόδων και των δαπανών οδηγεί αναπόφευκτα στην αύξηση των ελλειμμάτων και σε μεγέθυνση του τοπικού δημοσιονομικού χρέους. Για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των επιπτώσεων της πανδημίας, αλλά και την απρόσκοπτη λειτουργία των δήμων και των περιφερειών, είναι πολύ σημαντικό το χρηματοδοτικό κενό που θα δημιουργηθεί, να καλυφθεί από επιχορηγήσεις. Το αίτημα αυτό δεν περιορίζεται μόνο στη διεκδίκηση περαιτέρω επιχορηγήσεων από τα εθνικά κράτη, αλλά επεκτείνεται και σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Μία πάρα πολύ καλή ιδέα, κατά τη γνώμη μου, είναι η Ελληνική Τοπική Αυτοδιοίκηση, σε συνεργασία με τους ευρωπαϊκούς θεσμούς στους οποίους συμμετέχει, να διεκδικήσει τη δημιουργία ενός χρηματοδοτικού εργαλείου ειδικά για τους Δήμους και τις Περιφέρειες, που θα κατευθύνεται κατευθείαν από τις Βρυξέλες σε αυτούς.
Η πανδημία ανέδειξε επίσης και τομείς τοπικής δημόσιας πολιτικής που χρειάζονται αναβάθμιση και εμπλουτισμό. Ένας από αυτούς είναι η διαδημοτική-διαπεριφερειακή και διαβαθμιδική συνεργασία. θα πρέπει να δημιουργηθούν θεσμοί που προωθούν τις συνεργασίες αυτές, ώστε να δημιουργηθούν νέοι θεσμοί, νέοι μέθοδοι που θα περιορίζουν το χρόνο λήψης αποφάσεων και το κόστος τους και θα εξομαλύνουν τις τριβές, αντιθέσεις και ανισότητες, αυξάνοντας παράλληλα τη δημοκρατική συμμετοχή και τον έλεγχο.
Για περισσότερα:
2020 CoR-OECD. The impact of the COVID-19 crisis on regional and local governments: Main findings from the joint CoR-OECD survey